فصل دوم : مشخّصات «الفهرست»
گفتار اوّل : توصيف اجمالى «الفهرست»
يكى از شيوه هاى تصنيف بزرگان شيعه ـ چنان كه پيش تر نيز گذشت ـ «فهرست نگارى» بوده است . اين گونه تأليفات ، در دانش هاى گوناگون و از جمله در دانش رجال ، بهره هاى فراوانى داشته است .
شيخ طوسى رحمه اللهكتاب الفهرست خويش را براى معرّفى اصول و تصنيفات شيعه نگاشت . اين كتاب در بلندى مرتبه ، تا بدان جا رسيد كه يكى از اصول مهمّ رجال شيعه شناخته شد .
نام كتاب
شيخ طوسى رحمه اللهدر مقدّمه كتابش نام خاصّى را براى آن ذكر نكرده است ؛ امّا خود او در فهرست تأليفاتش در الفهرست ، ابتدا همين كتاب را نام مى برد و مى گويد :
محمّد بن حسن بن على طوسى ، مؤلّف اين فهرست است.
او پس از نام بردن از كتاب رجالش ، دوباره به همين كتاب اشاره مى كند و در توصيف آن ، چنين مى گويد :
و اين كتاب ، فهرست كتاب ها و اصل هاى شيعه و فهرست نام مصنّفان شيعه و
صاحبان كتاب ها و اصل ها و نيز [فهرست] كسانى است كه به نفع شيعه تصنيف كرده ، ولى شيعه نبوده اند. ۱
نجاشى در شرح حال شيخ طوسى رحمه الله ، از اين كتاب با نام فهرست كتب الشيعة و أصناف المصنّفين نام برده است . ۲ اين احتمال وجود دارد كه انتخاب اين عنوان براى كتاب ، به جهت معناى لغوى و گزارش محتوايى اى باشد كه شيخ طوسى در عبارت گذشته ، در شرح حال خويش آورده است .
امّا با توجّه به اين كه شيخ طوسى رحمه الله در تهذيب الأحكام ۳ و الاستبصار ۴
بعضى مطالب را به الفهرست ارجاع داده است و نه صرفاً كتابى با موضوع فهرست ، احتمال نامگذارى كتاب به عنوان «الفهرست» از جهت معناى اصطلاحى تقويت مى شود.
به هر حال ، در برخى مصادر لغوى ، تصريح شده كه صحيح اين واژه ، «الفهرس (بدون تاء)» است ، چنان كه در القاموس المحيط ۵ و برخى ديگر از مصادر لغوى ، «فهرس» آمده است ؛ بلكه از ديوان الأدب نقل شده كه افزودن «تاء» به لفظ «فهرس» ، از زيادات عاميانه است . ۶
اين ، در حالى است كه خود شيخ طوسى نيز در الاستبصار مى گويد :
فى الفهارس للشيوخ. ۷
به هر حال، اينك اين كتاب به الفهرست شهرت يافته و براى الفاظى كه عنوان قرار مى گيرند و به اصطلاح ، «عَلَم» مى شوند ، سختگيرى هاى فنّى و لغوى ، جايى ندارد . ۸
الفهرست ـ چنان كه خود شيخ طوسى نيز گفته است ـ نخستين كتابى است كه
كتاب شناسى بزرگى را بر اساس ترتيب حروف الفبا ارائه كرده و اعتماد دانشمندان شيعه و غير شيعه را جلب نموده است . اين مطلب با نام بردن نجاشى از اين كتاب در ميان تأليفات شيخ طوسى ، تأييد مى گردد . ۹
1.الفهرست ، ص ۲۴۱ (ش ۷۱۴).
2.رجال النجاشى ، ص ۴۰۳ (ش ۱۰۶۸) .
3.تهذيب الأحكام ، ج ۱۰ ، ص ۸۸ .
4.الاستبصار ، ج ۴ ، ص ۳۴۲ .
5.القاموس المحيط ، ج ۲ ، ص ۲۳۸ .
6.به نقل از : سماء المقال ، ج ۱، ص ۱۳۴ .
7.الاستبصار ، ج ۴ ، ص ۳۴۲ .
8.ر.ك: الرسائل الرجاليّة ، ج ۳ ، ص ۱۹۶ و ج ۴ ، ص ۱۳۷ .
9.رجال النجاشى، ص ۴۰۳ (ش ۱۰۶۸) .
