«عدّه» در طرق «الفهرست»
شيخ طوسى رحمه اللهدر الفهرست، در بسيارى از اسناد به تأليفات ، مى گويد : «أخبرنا عدّة من أصحابنا» يا «أخبرنا جماعة من أصحابنا» . بايد ديد مراد شيخ طوسى از «عدّة» و «جماعة» در اين اسناد چيست .
برخى تصوّر مى كنند كه در اين موارد ، طريق شيخ طوسى ، مجهول (ناشناخته) است ؛ زيرا افرادى كه در اين «عدّه» و «جماعت» هستند ، ناشناخته اند ؛ ليكن چنان كه گذشت ، روايات شيخ طوسى در الفهرست و در ساير كتاب ها ، غالباً از مشايخ چهارگانه معروف وى گرفته شده اند . همچنين ، برخى از اشخاصى كه در جمع اين «عدّه» و «جماعت» قرار گرفته اند ، از مشايخ اجازه شيخ طوسى اند و غالباً داراى كتابى كه شيخ طوسى از آن مطلب گرفته باشد ، نيستند . بنا بر اين ، در صورت تعدّد مشايخ اجازه در يك كتاب ، اعتماد به آن كتاب ، ممكن است .
توضيح مطلب، اين كه : با سير كوتاهى در الفهرست ، در موارد زيادى مشاهده مى شود كه مراد شيخ طوسى از «عدّه» ، شيخ مفيد و ديگران هستند ، و با اعتماد بر شيخ مفيد و وثاقت وى ، ديگر به شناخت ساير افراد «عدّه» ، نياز نيست . توجّه به موارد زير ، اين ادّعا را اثبات مى كند :
1 . شيخ طوسى ، در شرح حال احمد بن محمّد بن ابى نصر ، مى گويد :
له كتاب الجامع ، أخبرنا به عدّة من أصحابنا ، منهم الشيخ أبو عبد اللّه . ۱
2 . وى در شرح حال احمد بن محمّد بن خالد برقى ، مى گويد :
أخبرنا بهذه الكتب و بجميع رواياته عدّة من أصحابنا ، منهم الشيخ أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان المفيد و أبو عبد اللّه الحسين بن عبيد اللّه و أحمد بن
عبدون و غيرهم ، عن الحسن بن حمزة العلوىّ . و أخبرنا هؤلاء إلاّ الشيخ أبا عبد اللّه و غيرهم ، عن أبى المفضّل الشيبانىّ . و أخبرنا بها ابن أبى جيد ، عن محمّد بن الحسن بن الوليد . ۲
3 . وى در شرح حال احمد بن محمّد بن سيّار ، مى گويد :
أخبرنا بالنوادر و غيره جماعة من أصحابنا ، منهم الثلاثة الذين ذكرناهم ، عن محمّد بن أحمد بن داوود . ۳
4 . وى در شرح حال احمد بن حسن اسفرايينى ، مى گويد :
أخبرنا عدّة من أصحابنا ، منهم الشيخ أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان المفيد و الحسين بن عبيد اللّه و أحمد بن عبدون و غيرهم . ۴
5 . وى در شرح حال جعفر بن محمّد بن قولويه ، مى گويد :
أخبرنا جماعة من أصحابنا ، منهم الشيخ أبو عبد اللّه محمّد بن محمّد بن النعمان المفيد و الحسين بن عبيد اللّه و أحمد بن عبدون و غيرهم . ۵
6 ـ 10 . همچنين در شرح حال هاى : حسن بن حمزه علوى ، ۶ محمّد بن احمد بن داوود قمى ، ۷ ابراهيم بن هاشم ، ۸ عمر بن محمّد بن مسلم بن بَراء ۹ و محمّد بن على بن بابويه ۱۰ به همين گونه عبارات بر مى خوريم.
البتّه در مواردى نيز قرينه وجود دارد كه شاهد بر عدم وجود شيخ مفيد در ميان «عدّه» است ، از جمله : احمد بن محمّد بن يحيى عطّار كه شيخ مفيد ، او را نديده
است . از اين رو ، شيخ طوسى در شرح حال احمد بن محمّد بن عيسى ، مى گويد :
عدّة من أصحابنا ، منهم الحسين بن عبيد اللّه و ابن أبى جيد ، عن أحمد بن محمّد بن يحيى العطّار ، و عدّة من أصحابنا ، عن أحمد بن محمّد بن الحسن بن الوليد . ۱۱
در مواردى نيز به لحاظ طبقه و از راه تعيين شيخ روايىِ شيخ طوسى ، مى توان مراد از «عدّه» را معيّن نمود . از جمله : روايات شيخ طوسى از طريق «عدّه» از ابن بابويه ـ كه مرحوم شيخ ، آنها را در شرح حال محمّد بن على بن بابويه ۱۲ ذكر كرده است ـ به واسطه چهار استادِ اصلىِ اوست و يا در مواردى كه «عدّه»، از زرارى ، يا علوى ، يا بزنطى و يا برقى نقل مى كند ، مراد از آن عدّه ، سه نفر مشايخ عمده شيخ طوسى جز آنان اند . ۱۳
1.الفهرست ، ص ۵۰ (ش ۶۳) .
2.الفهرست ، ص ۵۴ (ش ۶۵) .
3.الفهرست ، ص ۵۷ (ش ۷۰) .
4.الفهرست ، ص ۶۷ (ش ۸۴) .
5.الفهرست ، ص ۱۰۹ (ش ۱۴۱) .
6.الفهرست ، ص ۱۳۵ (ش ۱۹۵) .
7.الفهرست ، ص ۱۳۵ (ش ۱۹۵) .
8.الفهرست ، ص ۱۱ (ش ۶) .
9.الفهرست ، ص ۳۲۵ (ش ۵۰۶) .
10.الفهرست ، ص ۱۳۵ (ش ۱۹۵) .
11.الفهرست ، ص ۶۱ (ش ۷۵) .
12.الفهرست ، ص ۴۴۴ (ش ۷۱۰) .
13.رجال السيّد بحر العلوم ، ج ۴ ، ص ۱۰۴ ـ ۱۰۸ .