ج . شرح

معرفة أهل الكمال إلى معرفة الرجال (تأليف شيخ سليمان بن عبد اللّه بحرانى ماحوزى) .
بحرانى ماحوزى (1075 ـ 1121 ق) در اين كتاب به شرح و تصحيح و ترتيب الفهرست اقدام نموده است ، هرچند اين كتاب ، كامل نشده و تنها تا حرف «باء» ادامه يافته است . در اين كتاب در مجموع ، تنها صد و سى عنوان از الفهرست ، شرح شده است .
در اين شرح ، نام هاى راويان ، مشتركات آنها ، اسناد و طرق و نيز ضبط تمام نام ها ذكر گرديده است .

د . تكميل

پس از شيخ طوسى رحمه الله ، دو نفر از بزرگان شيعه به تكميل الفهرست اقدام ، و دو كتاب زير را تأليف نموده اند :
1 . الفهرست (تأليف شيخ منتجب الدين على بن ابى قاسم عبيد اللّه بن بابويه قمى) .
منتجب الدين (م بعد 585 ق) كتابش را أسماء مشايخ الشيعة و مصنّفيهم نام نهاد كه بعدها به فهرست منتجب الدين شهرت يافت .
تاريخ تأليف اين كتاب ، بين 573 ق (سال وفات قطب راوندى) و 592 ق (سال وفات عزّ الدين يحيى ، نقيب قم و رى و آوه) بوده است .
وى در مقدّمه كتابش تصريح كرده كه تا آن عصر ، تأليفى را كه نام مشايخ و مؤلّفان شيعه را از عصر شيخ طوسى به بعد گرد آورده باشد ، نديده است . ^۱
بر اين اساس ، وى بزرگانى را كه پس از تأليف الفهرست شيخ طوسى ، از جمله مشايخ و مصنّفان شيعه به حساب مى آمده اند ، در اين كتاب گرد آورده است كه در مجموع ، 544 نفرند . وى براى همه آنان ، الفاظ توثيق و مدح آورده است .
2 . معالم العلماء فى فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنّفين منهم قديما و حديثا (تأليف محمّد بن على بن شهرآشوب مازندرانى) .
ابن شهرآشوب (م 588 ق) اين كتاب را به عنوان تتمّه و براى تكميل الفهرست شيخ طوسى نوشته و زوايد و فوايدى را بر آن افزوده كه شمار عنوان هاى افزوده او ، به حدود ششصد مى رسد .
در اين كتاب در مجموع ، 1021 عنوان از نام هاى مؤلّفان وجود دارد و علاوه بر آن ، در پايان كتاب نيز نام شعراى معروف اهل بيت عليهم السلام آمده است .
اين دو كتاب ، در يك عصر نوشته شده اند؛ ولى از تعبيرات دو مؤلّف ، چنين استفاده مى شود كه آنان از كار يكديگر اطّلاعى نداشته اند .

گفتار پنجم : كتاب هاى نگاشته شده بر محور «الفهرست»

از آن جا كه الفهرست ، از قديمى ترين منابع كتاب شناسى و رجال شيعه است ، برخى عالمان ، به ترتيب ، تلخيص ، شرح و يا تكميل اين كتاب اقدام كرده اند كه هر دسته را جداگانه معرّفى مى نماييم :

الف . ترتيب

1 . ترتيب الفهرست (تأليف شيخ عناية اللّه قُهپايى) .
نخستين ترتيب الفهرست را به قُهپايى (م 1116 ق) نسبت داده اند . او نام هاى موجود در كتاب را به ترتيب الفبايى در تمام حروف آنها ، تنظيم كرد و پس از آن ، كتاب الفهرست را با ترتيب كتاب هاى رجالى ديگر در آميخت و مجمع الرجال را فراهم آورد .
2 . ترتيب الفهرست (تأليف شيخ على بن عبد اللّه اصبعى بحرانى (م 1127 ق)) . ^۱

ب . تلخيص

تلخيص الفهرست (تأليف شيخ نجم الدين ابو القاسم جعفر بن حسين بن يحيى ، معروف به محقّق حلّى) .
محقّق حلّى (م 676 ق) در كتاب خويش ، اسامى كتاب ها و اسناد شيخ طوسى به آنها را حذف، و تنها نام رجال و مؤلّفان و برخى خصوصيّات آنان را ذكر نموده است. ^۲