فصل اوّل : مشخّصات «رجال الطوسى»
گفتار اوّل : توصيف اجمالى «رجال الطوسى»
نام كتاب
شيخ طوسى رحمه الله در كتاب الفهرست در شرح حال خويش ، از اين تأليف با عنوان : كتاب الرجال ، الذى رووا عن النبىّ و الأئمّة الاثنى عشر و من تأخّر عنهم ۱ نام برده است كه اين نام در طول اعصار گذشته به اختصار ، رجال الشيخ يا رجال الطوسى مشهور شده است .
سيّد مهدى بحر العلوم در الفوائد الرجاليّة ى خود ، از اين كتاب با نام الأبواب ياد كرده است ۲ و اين نام از جهت تناسب با مسمّاى آن ، به كار برده شده است ؛ زيرا كتاب در باب هاى متعدّد و بر اساس ترتيب اصحاب هر يك از ائمّه عليهم السلام تأليف گرديده است .
تاريخ تأليف
از تاريخ تأليف رجال الطوسى ، اطّلاع دقيقى در دست نيست ؛ ولى آنچه معلوم است ، اين است كه وى آن را پيش از سال 436 ق و پس از تأليف الفهرست نگاشته است .
دليل اتمام نگارش اين كتاب قبل از سال مزبور ، آن كه : شيخ طوسى رحمه الله در باب «من
لم يروِ عنهمِ» كتاب رجالش ، از سيّد مرتضى با نام على بن حسين موسوى نام برده و با تعبير «أدام اللّه تعالى أيّامه و مدّ اللّه عمره» براى وى دعا كرده است . ۳ بر اين اساس ، تأليف رجال الطوسى ، در زمان حيات سيّد مرتضى بوده و از آن جا كه وفات سيّد مرتضى در سال 436ق اتّفاق افتاده است ، مى توان نتيجه گرفت كه تأليف آن ، پيش از اين تاريخ بوده است .
و امّا دليل تأليف آن پس از نگارش الفهرست ، اين كه : مرحوم شيخ در آن ، در موارد بسيارى به كتاب الفهرست ارجاع داده است . ۴ البتّه اين مطلب با آمدن نام كتاب رجال الطوسى در الفهرست ، منافاتى ندارد ؛ زيرا احتمالى قوى وجود دارد كه شيخ طوسى رحمه اللهپس از پايان تأليف كتاب رجالش ، نام آن را در شرح حال خودش در الفهرست اضافه كرده باشد ـ چنان كه اين كار در نزد مؤلّفان آن زمان ، رايج بوده است ـ يا آن كه اساسا پس از تأليف اين كتاب ، شرح حال خود را به الفهرست افزوده است .
احتمال همزمانى تأليف اين دو كتاب نيز ، اگرچه دور از واقع نيست ، ليكن ارجاعات موجود در اواخر كتاب رجال الطوسى ، به نوعى ، تقدّم تأليف الفهرست را اشارت دارند .
1.الفهرست ، ص ۴۴۷ (ش ۷۱۴).
2.رجال السيّد بحر العلوم ، ج ۳، ص ۲۳۱ .
3.رجال الطوسى ، ص ۴۳۴ (ش ۶۲۰۹) .
4.ارجاعات مذكور ، حدود بيست و شش موردند . براى نمونه ، ر . ك : رجال الطوسى ، ص ۴۱۱ (ش ۵۹۶۳) و ص ۴۱۴ (ش ۵۹۹۰ و ۵۹۹۳) .
