گفتار دوم : نسخه هاى خطّى «اختيار الرجال»

در كتابخانه هاى ايران ، تا كنون بيست و پنج نسخه خطّى از اختيار الرجال شناسايى شده است كه در اين جا گزارش آنها را بر اساس قدمتشان ارائه مى نماييم :
1 . نسخه شماره 2636 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ منصور بن على منصور خازن ، 14 ربيع الأوّل 577 ق ، 209 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 7 / 208)
2 . نسخه بدون شماره كتابخانه سيّد حسن مصطفوى ، از اوّلْ افتادگى دارد ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، 24 ربيع الأوّل 577 ق ، 233 برگ . سابقه : ميكروفيلم شماره 1446 دانشگاه تهران . (فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : 1 / 280)
3 . نسخه شماره 133 ـ د دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، از جزء چهارم تا پايان جزء هفتم ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، 4 ذى قعده 702 ق ، رساله دوم مجموعه ،
5 برگ (37 ر ـ 241 پ) . سابقه : ميكروفيلم شماره 1441 كتابخانه دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : 1 / 18 ؛ فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : 1 / 280 و 601)
4 . نسخه شماره 6877 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نستعليق علاء الملك بن عبد القادر حسينى مرعشى ، 14 محرّم 924 ق ، رساله سوم مجموعه ، 113 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 18 / 72)
5 . نسخه شماره 3589 كتابخانه ملك تهران ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، 964 ق ، 173 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه ملك تهران : 1 / 20)
6 . نسخه شماره 3052 كتابخانه مسجد اعظم قم ، شش بخش اوّل كتاب ، آغازْ برابر نمونه ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، شب عيد فطر 993 ق ، در حاشيه تصحيح شده است ، 204 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى مسجد اعظم قم (قديم): 200)
7 . نسخه شماره 300 اهدايى امام جمعه به كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، به خطّ نستعليق و بدون نام كاتب ، 7 شوّال 1013 ق . نسخه شماره 78605 كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، رساله اوّل مجموعه . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : 3 / 45)
8 . نسخه شماره 9727 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، تا جزء ششم ، به خطّ نَسخ حسين بن محمّد حسينى ، 10 جمادى اوّل 1016 ق ، 313 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 25 / 80)
9 . نسخه شماره 990 كتابخانه دانشگاه تهران ، به خطّ نَسخ نصار بن محمّد حويزى ، 28 ربيع الأوّل 1020 ق ، 171 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشگاه تهران : 2 / 482)
10 . نسخه شماره 14 ـ د كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، تا پايان جزء پنجم ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، 1021 ق ، رساله پنجم مجموعه ، 182 برگ (129پ ـ 310 ر). (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران: 1/16)
11 . نسخه شماره 3638 كتابخانه آستان قدس رضوى ، به خطّ نَسخ شمس الدين محمّد بن قاسم گيلانى استرآبادى ، 1034 ق ، تصحيح شده ، 218 برگ . سابقه : نسخه شماره 1 كتابخانه مدرسه فاضليّه . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آستان قدس رضوى : 6 / 584 ؛ فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مدرسه فاضليّه : 170)
12 . نسخه شماره 1944 / ع كتابخانه ملّى تهران ، آغاز : و إليه ينسبون و فيهم سلمان الفارسى و ان عمر سأله عن نسبه ، به خطّ نَسخ حسن بن محمّد حسين طبسى ، 1035 ق ، 272 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه ملّى تهران : 10 / 622)
13 . نسخه شماره 6995 كتابخانه دانشگاه تهران ، تا آخر جزء هفتم ، به خطّ نستعليق بديع الزمان قهپايى ، 20 ذى حجّه 1037 ق ، 354 برگ . سابقه: ميكروفيلم شماره 2437 كتابخانه دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشگاه تهران : 16 / 423 ؛ فهرست ميكروفيلم هاى كتابخانه دانشگاه تهران : 1 / 280)
14 . نسخه شماره 575 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ نبى بن بنياد قزوينى ، 18 ربيع الأوّل 1049 ق ، 249 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 2 / 17)
15 . نسخه شماره 226 اهدايى امام جمعه به كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، شنبه 15 ذى قعده 1059 ق . نسخه شماره 75531 كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه دانشكده ادبيّات دانشگاه تهران : 3 / 69)
16 . نسخه شماره 5 كتابخانه فاضل خوانسارى (خوانسار) ، به خطّ نَسخ حسن بن حرز بحرانى ستراوى ، 1089 ق ، 253 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه فاضل خوانسارى : 1 / 9)
17 . نسخه شماره 8813 موقّت كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، قرن 11 ق ، مقابله شده است . (مجلّه ميراث شهاب : 21 / 26)
18 . نسخه شماره 2911 مركز احياء ميراث اسلامى ، از آغاز تا پايان جزء ششم ،
آغازْ برابر نمونه ، انجامْ برابر نمونه ، به خطّ نستعليق و بدون نام كاتب ، 1100 ق ، از روى نسخه مير داماد مقابله شده است ، 197 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى مركز احياء ميراث اسلامى : 8 / مخطوط)
19 . نسخه شماره 143 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ حاج قاسم بن حاج على اكبر خوانسارى ، 18 ذى حجّه 1236 ق ، رساله اوّل مجموعه ، 107 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 1 / 143)
20 . نسخه شماره 2710 كتابخانه مدرسه سپهسالار ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، قرن 13 ق ، 162 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مدرسه سپهسالار : 3 / 72)
21 . نسخه شماره 7211 كتابخانه مجلس شوراى اسلامى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، 22 شعبان 1302 ق ، 230 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى : 25 / 216)
22 . نسخه شماره 144 كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، برگ هاى 49 ـ 72 و برگ آخر را ميرزا عبد الغنى علوى به تاريخ 29 محرّم 1334 نوشته است ، 141 برگ . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه مرعشى نجفى : 1 / 163)
23 . نسخه شماره 100 / 5 / 810 كتابخانه آية اللّه گلپايگانى ، عنوان معرّفى : اختيار الرجال ، از آغاز و انتها افتادگى دارد ، آغاز : صلّى اللّه عليه و آله فعرفت من العرفان ما كنت أعمله و رأيت من العلاّمة فأجرت بها ، به خطّ نَسخ و بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، نسخه در حاشيه تصحيح و نسخه بدل آورده شده است ، رساله ششم مجموعه ، 42 برگ (101 پ ـ 141 ر) . (فهرست نسخه هاى خطّى كتابخانه آية اللّه گلپايگانى (رايانه اى / جديد : مخطوط))
24 . نسخه بدون شماره كتابخانه فحول قزوينى (قزوين) ، از اوّل و آخرْ افتادگى دارد ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت . (مجلّه تراثنا : 65)
25 . نسخه بدون شماره كتابخانه امام جمعه زنجان (زنجان) ، بدون نام كاتب ، بدون تاريخ كتابت ، آغازْ افتاده است . (دليل المخطوطات : 90)

ب . توصيف اجمالى «اختيار الرجال»

موضوع

موضوع اختيار الرجال ، شرح حال نگارى اصحاب معصومان عليهم السلام و راويان شيعى و غير شيعى اى است كه براى شيعه روايت كرده يا تأليفى به نفع شيعه داشته اند .

محتوا

در مقدّمه اختيار الرجال ، هفت روايت در ستايش و منزلت راويان حديث ، و چهار روايت درباره ياران امام على عليه السلام نقل شده است .
شمار روايت هاى اختيار الرجال ، اگرچه در نسخه چاپى ^۱ به عدد 1151 رسيده ، ليكن در حقيقت بيش از اين مقدار است ؛ زيرا مصحّح كتاب ، تنها روايات مسند (با سند) را شماره گذارى كرده است .
شمار عنوان ها نيز اگرچه در نسخه چاپ كربلا ، به عدد 520 رسيده است ، ليكن اين تعداد ، واقعى نيست ؛ زيرا در نسخه مذكور ، براى عنوان هاى تكرارى ، رقم هاى مستقل در نظر گرفته شده و براى كسانى كه در شرح حال ديگران نام برده شده اند ، رقمى در نظر گرفته نشده است .

شيوه تنظيم

در اختيار الرجال ، اسامى راويان ، ترتيب الفبايى ندارند و باب هايى كه اصحاب هر امام را از اصحاب امام ديگر جدا سازند نيز وجود ندارد ، هرچند كه اسامى راويان ، تا
حدّ زيادى به ترتيب مصاحبت هر يك از آنان با معصومان عليهم السلام ، قرار گرفته اند .
اغلب راويان ، يك به يك عنوان شده اند و شرح حالشان جداگانه آمده است ؛ ولى گاه چندين راوى ، در يك عنوان ، يا در يك خبر و يا در چند خبر مربوط به همه آنان ، شرح حال شده اند . گاه نيز برخى راويان ، عنوان جداگانه دارند و خبرهاى اختصاصى آنان ، در شرح حالشان ذكر شده است ؛ ولى با اين وجود ، با ديگران نيز عنوان مشترك دارند .
گاه فاصله بين روايت هايى كه در عنوان اختصاصى يك راوى و عنوان مشترك وى وجود دارند ، زياد است . از اين رو ، براى دستيابى به اطّلاعات چنين راويانى ، جستجوى فراوان لازم است .
بررسى فرقه هاى فاسد (همچون : زيديّه ، فطحيّه و واقفيّه) با عنوان مستقل انجام گرفته است . همچنين در ضمن خبرهايى كه در شرح حال افراد ، نقل شده اند ، مطالب گوناگونى از : اخلاقيّات ، آداب شرعى و واجبات نيز وجود دارد .
كتاب در شش جزء و بر اساس ترتيب زمانى راويان ، تنظيم شده است .