فصل سوم : شيوه شناسى «رجال النجاشى»

مهم ترين بخش در بازشناسى كتاب هاى رجالى ، شناخت شيوه تأليف آنها و در نتيجه شناخت شيوه بازيافت اطّلاعات از آنهاست .
در اين فصل بر آنيم كه شيوه نجاشى در تأليف كتاب رجال النجاشى را بازشناسى كرده ، محدوده اطّلاعات فراهم آمده در آن را مشخّص نماييم .
اين مقصود ، در دو گفتار ، سامان مى يابد .

گفتار اوّل : روش شرح حال نگارى (ترجمه) در «رجال النجاشى»

روش عملى نجاشى رحمه الله در كتابش را مى توان از زواياى : ملاك انتخاب عناوين ، چگونگى اطّلاع رسانى ، ميزان اعتنا به آراى ديگران ، و مقدار نقل از ديگران ، بررسى نمود .

مبحث اوّل . ملاك نجاشى در انتخاب عناوين

افرادى كه نجاشى رحمه الله نام آنان را براى گنجاندن در رجال النجاشى برگزيده است ، داراى خصوصيّاتى هستند كه وى بر اساس آن خصوصيّات ، به ترجمه آنان پرداخته است .
براى بازيابى اين خصوصيّات ، لازم است تا بار ديگر انگيزه نگارش رجال النجاشى را از نظر بگذرانيم . چنان كه پيش تر گذشت ، به دنبال ادّعاى مخالفان كه : شيعه سابقه
علمى ، عالمان برجسته و نيز تصنيف كتاب ندارد ، نجاشى رحمه الله در مقام پاسخگويى ، كتابى نوشت و موضوع آن را گردآورى نام مصنّفان شيعه و بر شمردن تصنيفاتى قرار داد كه براى شيعه تأليف شده بودند تا بدين طريق ، سابقه مذهب شيعه را آشكار سازد .
نجاشى رحمه الله در ابتداى جزء دوم كتاب خود ـ و در برخى نسخه ها در عنوان جزء اوّل كتاب ـ تصريح كرده است كه در كتاب فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ، درباره مصنّفان شيعه ، هر آنچه را از مدح يا ذم گفته شده ، آورده است .
از سوى ديگر ، در روزگار نجاشى ، كتاب هايى وجود داشتند كه بر اساس اصول شيعه و يا براى شيعه نگاشته شده بودند و سندشان به معصومان عليهم السلام مى رسيد ، ولى مؤلّفان آنها كسانى بودند كه امامى مذهب نبوده ، به برخى مذاهب ديگر (همچون : اهل سنّت ، زيديّه ، فَطَحيّه و واقفيّه) گرايش داشتند و يا كسانى (همچون : غاليان و اهل بدعت) بودند كه على رغم داشتن مذهب امامى ، به سبب عقايد خاصّشان ، از گروه اماميّه تمايز داشتند .
اين ، در حالى است كه اصحاب ، به برخى از اين كتاب ها اعتماد كرده بودند و از همين روست كه نجاشى رحمه الله در كتابش از آنها نام برده و در شرح حال مؤلّفان آنها به انحراف مذهبى آنان تصريح كرده است .
نجاشى رحمه الله در مقدّمه كتاب خود ، خصوصيّت افراد برگزيده شده براى كتابش را «مصنّف شيعه بودن» معرّفى كرده است ^۱ كه مراد وى از شيعه ، معناى عامّ آن (اماميّه و مذاهب فاسدى كه از شعبه هاى مذهب اماميّه به شمار مى روند) بوده است . البتّه وى در ضمن كتابش در مقام شرح حال نگارى بعضى از اشخاص ، به ضابطه اى اشاره مى كند كه در عمل نيز به آن ، عنايت داشته است .
از جمله مؤلّفان غير شيعه اى كه نامشان در رجال النجاشى آمده است ، افراد زيرند :
1 . خالد بن طُهْمان .
نجاشى رحمه الله در شرح حال وى تصريح نموده كه وى عامّى بوده ؛ ليكن نسخه احاديثى داشته كه از ابو جعفر عليه السلام روايت مى كرده است . ^۲
2 . اسحاق بن بشر .
نجاشى رحمه الله در شرح حال وى تصريح نموده كه وى عامّى بوده و رجاليان ، وى را در ميان اصحاب امام صادق عليه السلام برشمرده اند . ^۳
3 . يحيى بن سعيد قطّان .
نجاشى رحمه الله در شرح حال وى تصريح نموده كه وى از عامّه بوده و نسخه اى را از امام صادق عليه السلام روايت كرده است . ^۴
همچنين ، نجاشى رحمه الله مؤلّفانى را كه عامّى نبوده و از مذاهب شيعه غير امامى تبعيّت مى كرده اند ، در كتابش عنوان كرده و به فساد مذهب آنان تصريح نموده است ، از جمله به :
محمّد بن عبد الملك بن محمّد تبّان ، كه در شرح حال او مى گويد :
كان معتزليّا ، ثمّ أظهر الانتقال، و لم يكن ساكنا و قد ضمنّا أن نذكر كلّ مصنّف ينتهى إلى هذه الطائفة. ^۵
در اين عبارت ، نجاشى رحمه الله او را معتزلى مذهبى معرّفى كرده كه ابتدا به مذهب حق گرويد ، ليكن بر يك مذهب استقرار نداشت . نيز ذكر نام وى را چنين توجيه مى كند كه : ما متعهّد شده ايم تا هر مؤلّفى را كه به شيعه منسوب است ، ذكر نماييم .
يا مفضّل بن عمر جعفى ، كه نجاشى رحمه الله وى را فاسدمذهب و خطّابى معرّفى كرده ، ليكن ذكر نام او را به جهت شرطى دانسته كه پيش تر گذاشته بوده است . ^۶
و ... .
آنچه لازم به ذكر است ، اين كه : نجاشى رحمه الله علاوه بر نام مؤلّفان و مصنّفان ، نام راويان نسخه ها را نيز در فهرست خود ، ترجمه (شرح حال نگارى) كرده است . در اين جا بايد ديد كه : مراد دقيق از «نسخه» چيست؟
شيخ آقابزرگ تهرانى در الذريعة در تبيين معناى نسخه مى گويد :
نسخه، عنوان عامّ برخى رساله هاى كوچك از مؤلَّفات قرن هاى نخستين است كه مسائل و احكام دينى را در بر دارند و از مصادر شريعت شمرده مى شوند.
نسخه ، همچون اصول اربعمئة است كه راوى ، آن را از مصنّفش ، با واسطه يا بى واسطه ، نقل مى كند و از آن به «نسخه فلانى از فلانى» تعبير مى شود ... . ^۷
وى در احتمالى ديگر مى گويد :
شايد «نسخه»، نام كتابى است كه احكام تأسيسى اى را در بر دارد كه امام عليه السلام آنها را وضع ، و بر راوى املا نموده است ، كه اين ، در برابر «اصل» به كار برده مى شود و آن ، كتابى است كه احكام امضايى اى را در بر دارد كه راوى ، آنها را نقل كرده و سپس خود ، كتاب را بر امام عليه السلام عرضه نموده و تأييد آن را از او گرفته است. ^۸
از تتبّع در مواردى كه نسخه اى به يك راوى نسبت داده شده ، چنين ظاهر مى شود كه احتمال اوّل ، قوى تر است ؛ زيرا در تمام موارد مذكور ، نسخه به نام امام معصوم ، نسبت داده شده ، كه اين ، شاهد آن است كه نسخه ها همچون اصل ها حاوى كلمات ائمّه عليهم السلام بوده و اين اشخاص ، راويان آنها محسوب مى شده اند .
در رجال النجاشى ، نام راويان نسخه ها ، عناوين بسيارى را تشكيل داده اند . ^۹
با اين همه ، در كتاب رجال النجاشى موجود، شرح حال اشخاصى نيز وجود دارد كه تأليف يا نسخه اى براى آنها ذكر نشده و تنها معرّفى مختصرى گرديده اند . شمار اين گروه به سى و نه نفر مى رسد ، كه عبارت اند از :
1 . احمد بن بكر بن جناح ^۱۰
2 . احمد بن محمّد ابو بشر سراج ^۱۱
3 . اسحاق بن عبد اللّه اشعرى ^۱۲
4 . اسماعيل بن ابى زياد سلمى ^۱۳
5 . اسماعيل بن زيد طحّان ^۱۴
6 . اسماعيل بن عمر ^۱۵
7 . اسماعيل قصير ^۱۶
8 . ثُبَيت ^۱۷
9 . ثوير بن ابى فاخته ^۱۸
10 . جعفر بن مازن ^۱۹
11 . جعفر بن محمّد سنجارى ^۲۰
12 . حسن بن عطيّه ^۲۱
13 . حسن بن قدامه ^۲۲
14 . حسن بن عمر بن سلمان ^۲۳
15 . خالد بن سَدير ^۲۴
16 . خالد بن نجيح جوّان ^۲۵
17 . داوود بن قاسم ^۲۶
18 . سعيد بن خَيْثم ^۲۷
19 . سليمان بن سفيان ^۲۸
20 . صَعْصَعة بن صوحان ^۲۹
21 . عبد اللّه بن قاسم حارثى ^۳۰
22 . عبدوس بن ابراهيم ^۳۱
23 . عمرو بن شمر ^۳۲
24 . عمرو بن عبيد ازرق ^۳۳
25 . عمران بن حمران ^۳۴
26 . عمران بن شفا ^۳۵
27 . عمران بن ميثم ^۳۶
28 . كثير بن كلثم ^۳۷
29 . متوكّل بن عمير ^۳۸
30 . محمّد بن خالد اَصم ^۳۹
31 . محمّد بن زيد رزامى ^۴۰
32 . محمّد بن صامت ^۴۱
33 . محمّد بن عبيد اللّه بن ابى رافع ^۴۲
34 . مصعب بن سلاّم ^۴۳
35 . موسى بن حمّاد ^۴۴
36 . نجيع بن قُباء ^۴۵
37 . ابو طالب بصرى ^۴۶
38 . ابو عيينه ^۴۷
39 . ابو ولاّد حنّاط ^۴۸