فصل يكم : كليّات

وضعيت سياسى ـ اجتماعى شيعه در سده هاى هشتم و نهم

به نظر مى رسد اوضاع سياسى ـ اجتماعى شيعه در اين دوره ، در دو حوزه قابل بحث است . در حوزه شرق جهان اسلام (ايران و عراق) ، شيعيان از وضعيت بهترى نسبت به شيعيان ساكن در غرب جهان اسلام برخوردار بودند . در حالى كه در ايران ، پس از شيعه شدن برخى از ايلخانان مغول و همچنين روى كارآمدن حكومت هاى شيعى (مانند سربداران و مرعشيان در نقاطى از ايران) ، كفّه مناسبات سياسى و اجتماعى به نفع شيعيان رقم مى خورد ، ^۱ در غربِ جهان اسلام ، شيعيان از سوى برخى حكومت هاى اهل تسنّن ، زير فشار بوده اند . اين نكته از به شهادت رسيدن چهار عالم شيعى شام در قرن هشتم هجرى آشكار مى شود . اين عالمان عبارت اند از : حسن بن محمّد بن ابى بكر سكاكينى ، به سال 744 ، ^۲ على بن ابو الفضل بن محمّد ، از شاگردان علاّمه حلّى ، به سال 755 ، ^۳ محمود بن ابراهيم بن محمّد شيرازى ، از علماى دمشق ، به سال 766 ^۴ و محمّد بن مكى ، معروف به شهيد

اساس ضوابط پيشنهادى گروه تاريخ حديث مركز تحقيقات دارالحديث و با رعايت اختصار ، سامان يافته است .
چنين مى نمايد كه دوره مورد بحث ، از دوره هاى پُرنشاط حديث شيعه بوده و چهره هاى شاخص و تأثيرگذارى (مانند : علاّمه حلّى ، فخر المحقّقين ، شهيد اوّل ، فاضل مقداد و ابن فهد حلّى) در اين دوره مى زيسته اند و آثار مهمّى پديد آمده است . اين دو قرن را مى توان به علاوه دو سده پيشين ، دوره گذار حديث شيعه از روزگار پيشينيان (عصر شكل گيرى جوامع اصلى روايى) به عهد پُر شور و نشاط حديث ، يعنى دوره صفويه دانست . با اين حال ، درباره تاريخ حديث اين دوره ، كار چندانى صورت نگرفته است .
گفتنى است كه بنا به ضرورتِ رعايت اختصار ، در اين مجموعه ، در زيست نامه محدّثان ، تنها به جنبه هاى حديثى زندگى اشخاص ، به اجمال ، پرداخته شده و در معرّفى آثار حديثى ، در كنار ديگر ابعاد متون ، به شناسايى ميزان اهمّيت ، مصادر نگارش ، روش كار و جنبه هاى فقه الحديثى آنها ، تأكيد رفته است .
نوشتار حاضر ، در پنج فصل تنظيم شده است . در فصل اوّل ، براى قرار گرفتن در فضاى دوره مورد بحث ، به وضعيت سياسى ـ اجتماعى اين دوره اشاره شده و از باب مقايسه ، گونه هاى مكتوبات حديثى اهل سنّت در اين دوره گزارش شده اند . در فصل دوم ، مراكز حديثى و محدّثان شناسانده شده اند . فصل سوم ، به بررسى گونه هاى نگارش حديثى و رويكردهاى مختلف به حديث ، اختصاص يافته و در فصل چهارم ، تحوّلات و متون مربوط به علوم حديث بررسى شده و در فصل پنجم ، اجازات و مشايخِ اجازه آمده اند .