درآمد:

كلام معصوم(ع) روشن‏ترين تفسير وحى است؛
بنابراين پژوهش و جستجو براى بازشناسى و
دست‏يابى احاديث تفسيرى، به اندازه اهميتِ فهم
حقيقت كلام الهى حائز اهميت است.

در حال حاضر در كشور ما و به طور اعم در جهان
اسلام، گروه‏هاى متعددى، با توانايى‏هايى
متفاوت در كارِ گردآورى تفاسير اهل بيت(ع)
تلاش مى‏كنند. اين بار اما در قلب جهان تشيّع،
مجموعه‏اى از محققان و دانشوران علوم حديث با
نگاهى اسلامى (شيعى - سنى) و فرا مذهبى به
پژوهشى تازه و كارآمد دست يازيده‏اند:
»بازشناسى قواعد و اصول تفسيرى اهل بيت(ع) و
گردآورى كليه احاديث تفسيرى از تمامى مآخذ
موجود«

اما تفاوت‏ها و برترى‏هاى اين كار نوين گروهى
در چه زمينه‏هايى است و دقيقاً محصول
پژوهش‏هاى گسترده »واحد احاديث تفسيرى«
پژوهشكده علوم و معارف حديث چه مجموعه‏هايى
خواهد بود؟

گفتگوى محدّث را با حجة الاسلام والمسلمين
احسانى‏فر مدير اين واحد بخوانيد:

به عنوان
مدير واحد احاديث تفسيرى پژوهشكده علوم و
معارف حديث لطفاً بفرماييد كه تعريف حديث
تفسيرى چيست؟

حديث تفسيرى هر حكايت قول، فعل، تقرير و يا
گزارش از شأنى از شئون معصومان)ع( است كه به
نوعى در فهم آيات يا موضوعات و مفاهيم قرآنى
مؤثر باشد.

ضرورت‏ها و
انگيزه‏هاى تشكيل واحد احاديث تفسيرى چه
مواردى بوده است؟

با توجه به اهميتى كه موضوع تفسير به صورت عام
و كلى دارد و جايگاهى كه احاديث تفسيرى اهل
بيت)ع( در كار تفسير به طور كلى دارد، جايگاه
گروه تفسير پژوهشكده علوم و معارف حديث، خود
به خود روشن مى‏شود. به عبارت ديگر ما با اين
واقعيت رو به رو هستيم كه از يك سو مجموعه
احاديث تفسيرى را كه از اهل بيت)ع( چه از نبى
اكرم)ص( و يا ديگر معصومان)ع( در باب تفسير
قرآن رسيده، وافى به اين نيست كه بگوييم تك تك
آيات قرآن در روايات معصومان)ع( تفسير شده،
همچنان كه در فقه هم ما با يك چنين واقعيتى
مواجه هستيم كه در تك تك موضوعات داراى حكم
شرعى، اين طور نيست كه از معصومان)ع( براى
تبيين حكم شرعى در تمام آن موضوعات و موارد
بخصوصه روايت وارد شده باشد؛ ولى معناى اين
سخن، اين نيست كه ما يك مكتب كامل تفسيرى از
اهل بيت)ع( نداشته باشيم. بنده در مقاله‏اى كه
در شماره 35 مجله علوم حديث چاپ شده، همين
بحثِ داشتن يك مكتب كامل تفسيرى در پرتو ميراث
مأثور از اهل بيت)ع( را مطرح كرده‏ام و به
اثبات رساندم. پس ما مدعى هستيم روايات مأثور
از اهل بيت)ع( دقيقاً بدون كمترين مبالغه و
گزافه‏گويى مشتمل و حاوى بر يك مكتب كامل
تفسيرى هستند امّا به چه صورت؟

همچنان كه ما در فقه، بسيارى از احكام فقهى را
از قواعد كلى فقهى و يا از اصول كاربردى در
حوزه فقه استخراج مى‏كنيم و اين اصول يا آن
قواعد را هم به گونه‏اى از ميراث مأثور از اهل
بيت)ع( در حوزه فقه گرفتيم و استنباط و
استخراج كرديم و اين گونه نيست كه‏قرآن يا
احاديث، همه احكام شرعى را بيان كرده باشد،
همين حالت را ما در مكتب تفسيرى اهل بيت)ع(
داريم؛ يعنى در واقع اهل بيت)ع( نياز نديدند
كه بسيارى از آيات را تفسير كنند با توجه به
اين كه از يك سو بسيارى آيات از يك وضوح نسبى
برخوردار هستند از سوى ديگر هم روش‏هاى تفسيرى
را در مجموعه‏اى از روايات به شاگردان و اصحاب
خودشان تعليم مى‏دادند و يا قواعدى را براى
اينها در حوزه تفسير ، تبيين مى‏كردند و يا
توجه به يك سرى قواعد و اصول استنباط و تفهيم
و تفاهم از كلام اهل محاوره را )يعنى اصول
استنباط عرفى از سخنان و كلمات را( به
شاگردانشان تعليم مى‏دادند و يا اختصاصات
لوازم فهم از خصوص كتاب شريف قرآن را به
شاگردانشان تفهيم مى‏كردند ؛ بنابراين از
مجموعه اينها قواعد و اصولى استخراج مى‏شود كه
ما در پرتو اينها، آن آياتى را هم كه در خصوص
آنها روايتى از معصومان)ع( نرسيده بتوانيم
تفسير كنيم ؛ پس ما نياز به كارهاى زيادى در
حوزه تفسير حديثى داريم كه اينها جزء اهداف و
سياست‏هاى كلى ما است كه خلاصه، اين اهداف را
عرض مى‏كنم: يك. جستجو و گردآورى و تنظيم
احاديث تفسيرى اسلامى اعم از شيعى و سنّى،
خواه در ديگر جوامع روايى تفسيرى آمده باشند
يا خود ما به آن دست يافته باشيم. دو. تدوين
موسوعه‏هاى احاديث تفسيرى به صورت كتاب در سطح
كلان. سه. تدوين يك موسوعه احاديث تفسيرى كه
چه احاديث قابل عرضه و يا احاديث غير قابل
عرضه را در آن‏جا ، گردآورى كنيم و در نرم
افزارى براى استفاده در درون مجموعه خودمان در
اختيار داشته باشيم. چهار. تهيه و تدوين يا
جذب و پشتيبانى آثار و تأليفات در راستاى
تحقيق احاديث تفسيرى و بازشناسى مكتب تفسيرى
اهل بيت)ع(. اين چهار محور مجموعاً اهداف
تشكيل اين گروه را تشكيل مى‏دهد.

به نظر
مى‏رسد يكى از ويژگى‏هايى كه تفاسير اثرى
داشتند، نامعلوم بودن مرز كلام معصوم)ع( و غير
معصوم مثل صحابه، تابعين و امثالهم بوده كه در
حقيقت به نوعى موجب ابهام در حوزه دسترسى به
كلام ناب معصوم)ع( در تفسير قرآن مى‏شده است.
در اين خصوص تا چه حدى در واحد احاديث تفسيرى
فعاليت مى‏شود؟

در سؤالتان چند اصطلاح را به كار برديد: يكى
حديث است يا روايت، و ديگر، اثر. تفسير حديثى
و تفسير اثرى. در علم مصطلح الحديث يا دانش
درايه در اين كه آيا اثر و روايت مترادف با
حديث است يا با هم تفاوت دارند اختلاف نظر
است. ما فعلاً با اين بنا كه اثر اعم از حديث
است، به مطلب نگاه مى‏كنيم. با توجه به تعريفى
كه از حديث ارائه كرديم، كار ما گردآورى
احاديث تفسيرى است؛ يعنى گردآورى ميراث
معصومان)ع( است در حوزه تفسير و قرآن‏پژوهى.
اما كسانى كه در حوزه‏اى فراتر از اين
مى‏خواهند كار كنند، يعنى در واقع كارشان ناظر
به تفسير اثرى است، طبيعتاً آنها - همچنان كه
در تعريف اثر مى‏گوييم: اثر اعم از حديث يعنى
حكايت قول و فعل و تقرير معصومان)ع( و همچنين
اعم از غير حديث است كه شامل كلام صحابه و
تابعان هم حداقل مى‏شود - ، كارشان اقتضا
مى‏كند كه هم كلام معصومان)ع( را و هم كلام
صحابيان و تابعين را در محدوده كارى خودشان
ببينند . البته ما آن كار را نيز نقد نمى‏كنيم
و خدشه‏اى هم بر آن كار وارد نمى‏كنيم. بلكه
دقيقاً كار آنها را تأييد مى‏كنيم. نگاه ما در
واقع پردازش به چه است؟ پرداختن به احاديث
تفسيرى است. اين كاربردهاى خاص خودش را دارد و
كار پرداختن به تفسير اثرى نيز فوائد و لوازم
و كاربردهاى خاص خودش را دارد. بعضى‏ها
متأسفانه توسعه كار تفسير مأثور را كه به كلام
صحابه و تابعان هم مى‏رسد، مورد انتقاد قرار
مى‏دهند. امّا از باب »الناس اعداء ما جهلوا«
در حقيقت چيزى را كه حقيقتاً فوائدش را
نمى‏شناسند، نقد مى‏كنند. چرا؟

براى اين كه در كار تفسير محض و اجتهادى )نه
تفسير روايى( آيات قرآن يك جاهايى است كه
مدلول اين آيه دقيقاً روشن نيست، و نياز به
استفاده از ابزارهاى ظهورگيرى دارد. آن وقت در
چنين جايى است كه صحابه و تابعان كه در زمان
نزول اين وحى و يا در عصرى نزديك به عصر نزول
اين وحى بوده‏اند و بسيارى از قرائن و شواهد
هنوز در ميان آنها معروف و روشن بود و وقتى كه
بسيارى از واژگانى كه بعدها دچار نقل شده‏اند
و معنايشان به معناى ديگرى تبديل شد و يا اين
كه اساساً آن واژه بعدها در ميان عرب و يا آن
هيئت تركيبى به آن صورت، كاربردش متروك واقع
شد و معنايش به وضوح براى پسينيان روشن نيست،
در حقيقت كلام صحابه و تابعان به عنوان قرائن
و ابزارهايى براى ظهورگيرى و تشخيص ظهور آيه
مباركه مى‏تواند به كار گرفته شود. البته پر
واضح است كه وقتى مى‏گوييم اينها به عنوان
قرائنى در كار ظهورگيرى يعنى اين طور نيست كه
تعييناً ما بگوييم گفتار صحابيان و تابعان اگر
يك آيه‏اى را بر يك معنايى حمل كردند فقط همان
باشد. اگر چنين مى‏بود كلام صحابه و تابعان
حجّت مى‏شد و حال اين كه ما براى گفتار صحابه
و تابعان، حجّيت و اعتبار به معناى اصطلاحى آن
قائل نيستيم؛ ولى به عنوان قرائن و ابزارهايى
در مسير ظهورگيرى از آيات مى‏شود مورد استفاده
قرار داد؛ ولى هر چه كه هست در حوزه كار
حديث‏پژوهى تفسيرى ما به كار نمى‏آيد و ما
وارد آن حوزه نمى‏شويم.

امتيازات
واحد احاديث تفسيرى نسبت به فعاليت‏ها و
حركت‏هاى مشابهى كه پيش از اين انجام شده و يا
در حال حاضر به صورت موازى با واحد احاديث
تفسيرى انجام مى‏شود چه مواردى است؟

ما بعضى از مؤسسات را كه زحماتشان را هم ارج
مى‏گذاريم‏مى‏بينيم كه كارهايى تقريباً مشابه
كار ما انجام مى‏دهند؛ ولى آنها كارشان اولاً
مربوط به حوزه احاديث تفسيرى به معناى خاص آن
نيست؛ يعنى آنها در پى كار تفسير اثرى هستند -
كه تفاوت تفسير اثرى را با تفسير حديثى يا
احاديث تفسيرى عرض كردم - خوب وقتى كه ما خيمه
بزنيم روى احاديث تفسيرى، اين كار دقيقاً
متفاوت با آن كار خواهد بود و ما تنها كارمان
گردآورى احاديث تفسيرى نيست، بلكه بازشناسى
احاديثى كه مشتمل بر اصول و قواعد تفسيرى از
نگاه اهل بيت)ع( و نيز مبانى تفسيرى اهل
بيت)ع( باشد و شناخت گونه‏هاى روايات تفسيرى
اهل بيت)ع( نيز است. وقتى كه ما روى اينها هم
حساس باشيم افق‏هاى بسيار روشنى در كار معرفى
مكتب تفسيرى اهل بيت)ع( و مشخصه‏هاى اين مكتب
نورانى در حوزه تفسير بهتر روشن مى‏شود. اما
نسبت به كسانى كه در گذشته تأليفاتى را محضاً
در محدوده احاديث تفسيرى داشتند؛ مثلاً مرحوم
حويزى با اثر شريف نورالثقلين كه مشتمل بر
احاديث تفسيرى است و گفتار صحابه و تابعان را
در آنجا نياورده‏اند. يا مرحوم بحرانى كه كتاب
شريف البرهان فى تفسير القرآن را تأليف
كرده‏اند و اين كتاب شريف هم باز مشتمل بر
احاديث تفسيرى است و ديگر كارهايى كه در زمينه
گردآورى احاديث تفسيرى انجام گرفته است. اما
تفاوت كار ما با آنها، حداقل مى‏شود گفت كه از
نوع عام و خاص مطلق است؛ چه اين كه آنها تمامى
احاديث تفسيرى را گردآورى نكردند و ما در پى
آن هستيم كه حتى المقدور تا آنجايى كه ممكن
است تمامى احاديث تفسيرى را گردآورى كنيم و در
يك موسوعه در درون تشكيلات و مركز تحقيقاتى
خودمان در اختيار داشته باشيم ولى احاديث قابل
عرضه را در قالب يك موسوعه در سطح كلان، به
صورت‏هاى كتاب و نرم افزار ارائه كنيم.

اگر در خصوص ويژگى‏هاى اين برنامه پژوهشى كه در واحد شما در دست انجام است نكات ديگرى هم براى خوانندگان نشريه محدّث به ذهنتان مى‏رسد كه لازم است، بفرماييد. به بعضى از پروژه‏هاى تحقيقاتى كه الان در دست است اشاره‏اى كرديم ولى بعضى از كارهاى ديگر را هم كه در دست انجام است خدمتتان معرفى مى‏كنم. يكى تدوين مجموعه‏اى است با عنوان مكتب تفسيرى اهل بيت)ع( كه براى بازشناسى مبانى تفسيرى، اصول و قواعد تفسير، شيوه‏هاى تفسيرى اهل بيت)ع( و معرفى گونه‏هاى روايات تفسيرى معصومان)ع( است كه بنده در حال انجام آن هستم. بازسازى تفسير ابوالجارود در گروه انجام مى‏شود كه تقريباً عمده مراحل تحقيقاتى اين كار انجام شده است و نيز تفسير منسوب به امام باقر)ع( كه خيلى قريب به همين تفسير ابوالجارود است. تفسيرى است منسوب به امام باقر)ع( كه از ديرزمان در انتساب به امام باقر)ع( معروف بوده است و ما در پى بازسازى آن هم هستيم. همچنين تدوين مجموعه احاديث مربوط به حوزه قرآن‏شناسى است كه جلد اوّل اين كار مراحل پايانى خودش را مى‏گذارند تحت عنوان القرآن فى الكتاب و السنة و ان شاء اللَّه اميدواريم كه اگر تا پايان امسال نتوانستيم اين كار را از چاپ درآوريم، حداقل براى سال آينده وعده‏اش را بدهيم كه اين كار بيرون بيايد. در بخش كارهاى در دست انجام علاوه بر گردآورى احاديث تفسيرى، ما يك جلسه مذاكره تفسيرى هم در اينجا هر هفته، يك روز در خدمت حاج آقاى رى‏شهرى )حفظه اللَّه( و چند تن از دوستان ديگر، از محققان سرآمد در دارالحديث، تشكيل مى‏دهيم. مجموعه قابل توجه از احاديث تفسيرى كه امروز ما در مسير كار خودمان در هر سوره‏اى و هر آيه‏اى در اختيار داريم، اقتضاى اين را داشت كه يك غور و بررسى و تحقيق در همين احاديث داشته باشيم و در آن جلسه مذاكره تفسيرى كه در حقيقت يك جلسه مذاكره تفسيرى اجتهادى است، نه تفسير مأثور آنها را به بحث مى‏گذاريم، منتهى با گرايش حديثى. ان شاء اللَّه خداوند توفيق دهد، در پى آن هستيم و بخشى از كارهاى تحقيقاتى و كارهاى نگارشى آن هم انجام شده كه يك تفسير جامع اجتهادى با گرايش حديثى تدوين كنيم. در باب احاديث تفسيرى نيز تاكنون تمامى احاديث تفسيرى مربوط به جزء آخر و نيز احاديث مربوط به سوره‏هاى مباركه حمد، بقره و آل عمران را استخراج و تنظيم كرديم كه مراحل بعدىِ پردازش اينها در حال انجام است.

برگزارى دوره آموزش روش نويسندگى به منظور بالابردن سطح توانايى‏هاى نگارشى و نويسندگى پژوهشگران پژوهشكده علوم و معارف حديث، يك دوره كلاس آموزش نويسندگى برگزار شد. اين دوره كه از سوى معاونت پژوهشى پژوهشكده تشكيل گرديد، طى يازده جلسه به صورت هفتگى و با تدريس استاد احمد شهدادى برگزار گرديد.

 بازديد آيت اللَّه العظمى مكارم شيرازى از
دارالحديث

آيت اللَّه
العظمى مكارم شيرازى از مراجع عظام تقليد، از
مؤسسه علمى - فرهنگى دارالحديث بازديد كرد .

در اين بازديد كه با حضور آيت اللَّه رى‏شهرى،
رئيس مؤسسه برگزار شد، آيت اللَّه العظمى
مكارم شيرازى از بخش‏هاى مختلف مؤسسه
دارالحديث ديدار و از نزديك با امكانات و
برنامه‏ها و فعاليت‏هاى آن آشنا شدند.

ايشان همچنين در سخنانى درباره افزايش بهره
بردارى از مؤسسه و فضاى جديد و توجه به
برنامه‏هاى كلان سياستگذارى مؤسسه در آينده
رهنمودهايى بيان داشتند.

جلد سوم خاطره‏ها به‏زودى منتشر مى‏شود

در
مجموعه خاطره‏ها، كه تاكنون دو جلد از آن
انتشار يافته است، ناگفته‏هايى از حوادث مهم و
سرنوشت ساز دهه اول انقلاب مرتبط با
مسئوليت‏هاى آيت اللَّه رى‏شهرى بازگو شده
است. جلد سوم كه به زودى توسط انتشارات مركز
اسناد انقلاب اسلامى انتشار مى‏يابد، اين
مباحث را دربر مى‏گيرد: چگونگى تأسيس وزارت
اطلاعات، بمب گزارى‏هاى زنجيره‏اى در سال‏هاى
نخستين پيروزى انقلاب، وضعيت منافقين، ضربه به
جريان موسوم به اكثريت و تأسيس دادسراى ويژه
روحانيت.

گفتنى است جلد نخست به بازگويى حوادث مهمى چون
كودتاى نوژه، توطئه قطب زاده و... اختصاص داشت
و جلد دوم متلاشى شدن شبكه‏هاى جاسوسى شوروى
در ايران و نفوذى‏هاى حزب توده در ارگان‏هاى
جمهورى اسلامى را در بر مى‏گرفت.