نقل و كتابت حدیث از نخستین
سالهاى وحى مورد توجه عموم
مسلمانان قرار داشته و با
سفارش مؤكّد پیامبر(ص) و
امامان معصوم(ع) حفظ، نقل،
كتابت، جمعآورى ، تدوین و
تنظیم آن آغاز شده است.
محدّثانِ شیعه هر یك به
مقتضاى زمان و حضورشان در
كنار ائمّه(ع) با توجه به
موانع كتابت حدیث، در حفظ و
كتابت حدیث كوشش بسیار
نمودهاند. صدها اصل و جامع
حدیثى باقى مانده، آثار
مجاهدت آن بزرگواران و طبقات
بعدى محدثان بزرگ شیعى است.
نگاهى گذرا به آثار باقى
مانده و كتابشناسىها و نسخه
شناسىها و مقایسه آن با آثار
مشابه اهل سنّت چند مطلب را
روشن مىسازد : 1. بسیارى از
آثار حدیثى به دلایل گوناگون
مفقود شده است؛ 2. بسیارى از
آثار ناشناخته، مجهول و مخطوط
باقى مانده است؛ 3. آثار
منتشر شده از كیفیت مناسب در
تصحیح و نشر برخوردار نیست؛ 4
. جوامع حدیثى شیعه با همه
غنایى كه دارند نسبت به نیاز
زمان، كاستىهاى قابل جبران
بسیارى دارند. با درك نیاز
روزافزون پژوهشگران به منابع
و مآخذ اصلى حدیثى، كه سلسله
پیوند زمان ما با عصر نبوت و
ولایت است، و در تحقق اهداف و
وظایف پیش‌بینى شده مركز
تحقیقات دارالحدیث در راه
گسترش و نشر حدیث، گروه احیا
و تصحیح آثار حدیثى شیعه
تأسیس شد. هدف از تأسیس گروه،
پىگیرى موارد ذیل بوده است:
1 . شناسایى، طبقه بندى و
معرفى آثار حدیثى و علوم
حدیث؛ 2 . تصحیح، تحقیق، احیا
و نشر آثار حدیثى و علوم
حدیث؛ 3 . همكارى و مساعدت با
دیگر گروهها و پژوهشگران در
تصحیح متون حدیثى معجمنگارى
و موسوعههاى حدیثى. یكی از
برنامه‌های مهم این گروه
تصحیح كافی است.
در این باره گفتگویی با
حجة الاسلام و المسلمین
درایتی مسئول گروه انجام
شده است كه می‌خوانید.
طرح تصحیح كافی از چه
زمانی آغاز شد؟
در سال 1379 طرح «تحقیق و
تصحیح كتب اربعه» در شورای
پژوهشی مركز تحقیقات
دارالحدیث به تصویب رسید. بر
اساس این طرح كتب اربعه
(كافی، فقیه، تهذیب و
استبصار) با توجه به بهترین
نسخه‌های موجود و با توجه به
سایر مصادر روائی، رجالی،
لغوی و شروح موجود، به صورت
گسترده و همه جانبه مورد
تحقیق و تصحیح مجدد قرار
خواهد گرفت. در ادامه این
طرح، تصویب شد كه همراه با
تحقیق هر یك از كتب اربعه،
شروح، حواشی و تعلیقه‌هایی كه
برای هر كدام از آنها تألیف
شده و تاكنون مخطوط مانده،
تحقیق و احیا شده و به مرور
منتشر شود. برای شروع، تحقیق
كافی و شروح آن در دستور كار
قرار گرفت.
كتاب كافی از چه ارزش و
اهمیتی برخوردار است؟
كافى یكى از اصولِ جوامع
روایى شیعه، بلكه از مهمترین
آنهاست. ویژگىهایى همچون:
قدمت تألیف، اهتمام مؤلف به
جمعآورى و تبویب روایات،
نزدیكى وى به عصر ائمه (ع) و
دسترسى به نواب خاص امام
زمان(عج)، تنوع موضوعات و
وجود دو جلد اصول و یك جلد
روضه، كه حاوى روایاتى در
زمینههاى اعتقادى، اجتماعى و
اخلاقى است، برجستگى خاصى به
این اثر جاودانه بخشیده، به
گونهاى كه آن را از سایر كتب
اربعه، متمایز ساخته است. این
اثر بزرگ از دیرباز مورد توجه
خاصّ عالمان شیعى بوده و مأخذ
بسیارى از كتابهاى روایى مهم
دیگر به شمار مىرود.
اندیشمندان و فقهاى بزرگ شیعه
در آثار خود، فصلهاى مختلفى
را به بحث درباره استدلال به
روایات این كتاب، اختصاص
دادهاند و از تك تك جملات و
حتى كلمات آن براى فهم معارف
بلند اسلام و احكام الهى، سود
جسته، به آن استدلال نمود، بر
مبناى آن استنباط كرده و به
آن فتوا دادهاند. افزون بر
این، وجود دهها شرح و حاشیه
و همچنین آثار مستقل در زمینه
كافى، همه و همه نشان از
جایگاه بلند این اثر دارد.
تصحیح و تحقیق مجدّد كافی
چه ضرورتی داشته است؟
جایگاه رفیع كافى و محورى
بودن احادیث این كتاب در
استنباط احكام، و فقدان متنى
صحیح و استوار و فنى با رعایت
جدیدترین شیوههاى تحقیق از
یك سو، و وجود زمینههاى
فراوان براى تحقیق همه جانبه
كافى و رفع مشكلات سندى و
متنى آن و نیاز مبرم
حدیث‌پژوهان به نتیجه
اینگونه تحقیقات از سویى
دیگر، ضرورت بازنگرى، تصحیح و
تحقیق مجدد این اثر گران‌سنگ
را دو چندان مىكند. با
اینكه چاپ‌هاى متعددى از
كافى موجود است و كتابها و
رسالههاى فراوانى درباره
كافى نگاشته شده، اما در خصوص
تصحیح و تحقیق نصِّ كافى و
ارائه متنى استوار، كار
درخوری ارائه نشده است. گرچه
كافى داراى نسخههاى خطى
بسیارى است اما اكثر چاپ‌هاى
آن یا با آنها مقابله نشده و
یا در صورت مقابله، تصحیح
اجتهادى شده و از اختلاف
نسخهها كه گاهى بسیار
كارگشاست، خبرى نیست.
بنابراین، در تحقیق مجدّد
كافی، مشخصاً چه هدف‌هایی
پی‌گیری می‌شود؟ اول: عرضّ
صحیحترین و مستندترین متن
كافى و نزدیك‌ترین آن به «ما
صدر عن قلم الكلینى»؛ دوم:
تحقیق همه جانبه در اسناد
كافى و رفع اشكالات مربوط به
تصحیف و تحریف در اسناد، و
حلّ مشكلات ساختارى اسناد
كافى؛ سوم: مشابهیابى و
جستجوى احادیث كافى در سایر
مصادر مهم روایى و اشاره به
چگونگى متن و سند آنها؛
چهارم: رفع اجمال و ابهام از
برخى از كلمات، جملات و
احادیث كافى.
تحقیق و تصحیح كافی طی چه
برنامه‌ای طراحی شده است؟
تحقیق و تصحیح كافى در یازده
مرحله ساماندهى شده و به شرح
ذیل در جریان است:
یك.
شناسایى و ارزشگذارى
نسخههاى خطى یكى
از اساسىترین اركان تصحیح،
شناسایى نسخههاى خطى یك اثر
و ارزشگذارى و اولویتبندى
آنهاست و بدون آن، كار تصحیح،
ابتر، ناقص و بىسرانجام
خواهد بود. بدین جهت در مرحله
نخست براى شناسایى نسخههاى
خطى كافى، به تمام فهرست نسخ
خطى موجود مراجعه شده و لیست
كاملى از نسخههاى موجود،
همراه با ویژگىهاى هر كدام،
تهیه شده است. در مجموع بیش
از 1200 نسخه خطى از كافى در
كتابخانههاى ایران و جهان
مورد شناسایى قرار گرفته است
كه در مقدمه و در مقالهاى
مستقل به معرفى اجمالى آنها
خواهیم پرداخت. در مرحله بعد،
كار ارزشگذارى و اولویت بندى
بین نسخهها بر اساس ملاكهاى
ذیل انجام شده است: 1. قدمت
نسخه؛ 2. كتابت نسخه توسط یكى
از علما یا محدثان بزرگ؛ 3.
مقابله نسخه توسط یكى از علما
یا محدثان بنام؛ 4. مقابله
های متعدد نسخه با چند نسخه
دیگر و در زمان‌هاى مختلف؛ 5.
تملّك نسخه توسط یكى از علما
یا محدثان بزرگ. بر اساس
ملاكهاى فوق، بیش از نود
نسخه از بهترین نسخههاى
موجود كافى، سفارش شده و حدود
هفتاد نسخه تهیه شده و
دستمایه تصحیح قرار گرفته
است. گفتنی است كه در میان
نسخههاى تهیه شده، دو نسخه
از قرن هفتم، یك نسخه از قرن
هشتم، نسخهاى به خط ملا
فتحاللَّه كاشانى (صاحب منهج
الصادقین)، نسخهاى به خط شیخ
حرّ عاملى، چند نسخه كه توسط
شیخ حرّ عاملى مقابله و تصحیح
شده، نسخهاى با بلاغ شهید
ثانى، چند نسخه كه با نسخه
شهید مقابل شده، نسخههاى
متعدد با بلاغ مقابله به خط
علامه مجلسى، نسخهاى با بلاغ
و انهاء به خط مرحوم ملا صالح
مازندرانى، نسخهاى كه توسط
ملاصالح مازندارنى نزد مجلسى
اوّل (ملا محمّد تقى مجلسى)
قرائت شده و گواهى مقابله به
خط ملا محمّد تقى مجلسى در آن
دیده مىشود، نسخهاى كه نزد
شیخ بهایى مقابله شده با
انهاء مقابله به خط وى،
نسخهاى با تصحیح محمّد امین
استرآبادى، نسخهاى با سماع
شیخ صالح بحرانى و... موجود
است كه در نوشتارى جداگانه،
نسخههاى برتر كافى به تفصیل
معرفى خواهد شد.
دو.
شناسایى نسخههاى فرعى
به جز نسخههاى خطى، بعضى از
مصادر روایى به دلیل نقل
روایات كافى، به عنوان
«نسخههاى فرعى» كافى محسوب
شده و در عرض نسخههاى خطى،
مورد دقت و ملاك تصحیح قرار
گرفته است. نسخههاى فرعى
كافى را مىتوان به سه بخش
تقسیم كرد: الف ـ مصادر واسطه
مراد از مصادر واسطه،
كتابهایى است كه روایات كافى
را به استناد آن تعداد از
نسخههایى كه در اختیار
داشتهاند، گزارش نمودهاند و
خودشان سند خاصّى به كلینى یا
كافى ندارند. این مصادر
عبارتاند از: 1. الوافى،
مرحوم فیض كاشانى؛ 2. وسائل
الشیعة، شیخ حرّ عاملى؛ 3.
بحارالأنوار، علامه مجلسى؛ 4.
شروح كافى، مانند شرح اصول
كافى ملاصدرا، الرواشح
السماویة میرداماد، شرح
ملاصالح مازندرانى، مرآة
العقول و... همچنین الوافی
فیض كاشانى. لازم به یادآوری
است كه در وافى و شروح كافى
تنها آن مقدار از متن كه
احراز شود توسط شارح به عنوان
«متنِ كافى» گزارش شده، به
عنوان نسخه فرعى به حساب آمده
است. ب ـ مصادر كافى مراد از
«مصادر كافى » كتابهاى روایى
مقدم بر كافى است كه مرحوم
كلینى به آن كتاب یا مؤلف آن،
سند خاصّى داشته و به آن
تصریح كرده است؛ مانند:
المحاسن، بصائر الدرجات و....
ج ـ مصادر مهم روایى شیعه
مراد از «مصادر مهم روایى
شیعه» كتابهایى است كه با یك
یا چند واسطه مشخص، روایتى را
از كافى یا كلینى نقل نمایند؛
مانند بعضى از روایات منقول
در كتابهاى مرحوم صدوق، شیخ
طوسى، شیخ مفید و....
سه.
مقابله كافى با نسخههاى خطى
و نسخههاى فرعى
در این مرحله، هر بخش از كافى
با حدود ده نسخه از بهترین
نسخههاى خطى موجود، و همچنین
با بیش از ده عنوان از
نسخههاى فرعى، به صورت دقیق
مقابله شده و تمام اختلافات
گزارش شده است. در این مرحله،
كار به گونهاى انجام شده كه
محصول آن علاوه بر استفاده در
تصحیح كافى، به صورت اسنادى
ارزشمند نگهدارى شده، براى
همیشه قابل مراجعه مىباشد.
چهار. تصحیح و استوارسازى متن
دستمایه اصلى در تصحیح كافى ،
گزارش نسخه بدل‌هایى است كه
از نسخههاى خطى و همچنین از
نسخههاى فرعى فراهم شده است
كه محقق با در نظر گرفتن سیاق
روایت و با رعایت قواعد ادبى،
سعى در تشخیص نسخه بدل راجح
داشته و در صورت احراز
ارجحیت، اقدام به تغییر متن
خوهد نمود و به نسخه بدل‌هاى
مرجوح در پانوشت اشاره خواهد
كرد. در صورتى كه تمام نسخه
بدل‌ها نسبت به آنچه در متن
است، مرجوح باشد، تنها به
گزارش آنها در پانوشت اكتفا
خواهد نمود. در تصحیح كافى
نكات ذیل مدنظر بوده است: 1.
با توجه به این كه یكى از
اهداف مهم و اساسى در تصحیح
كافى ارائه نزدیك‌ترین متن به
«ما صدر عن قلم الكلینى» است
و براى رسیدن به این مهم،
راهى جز استناد به نسخههاى
كافى نیست، بدین جهت هیچگونه
تصحیحى در كافى بدون استناد
به نسخههاى آن انجام نخواهد
شد، و به جهت حفظ امانت، در
مواردى كه به نظر محقق ، در
كلمه یا نقلى، تمام نسخههاى
كافى به خطا رفته باشند و هیچ
نسخهاى به آنچه به نظر محقق،
صحیح است اشاره نكرده باشد،
متن به همان صورت باقى مانده،
در پانوشت به وجه صحیح آن
كلمه و یا آن نقل، اشاره
خواهد شد. 2. ملاك اصلى در
تصحیح كافى ، تلفیق نسخهها و
ترجیح راجح بر مرجوح است. به
این معنى كه اگر اعتبار نسخه
بدل اقوا از متنِ مطبوع باشد،
و نسخه بدل با نسخههاى معتبر
تأیید شده باشد، نسخه بدل به
متن منتقل شده، متن بر اساس
آن نسخهها، تصحیح خواهد شد و
آنچه در كافى مطبوع بوده
بهعنوان نسخه بدلِ مرجوح و
همراه با سایر نسخههاى خطى
در پاورقى گزارش مىشود و به
عبارت دیگر: در تصحیح كافى ،
نسخه اصل وجود ندارد، بلكه
ملاك تصحیح، مجموع چند نسخه
برتر، همراه با صحیحتر بودن
نسخه بدل است. 3. به جز
اختلاف در كلمات دعائى
(مانند: علیه السلام، علیهما
السلام، علیهم السلام، صلّى
اللَّه علیه و آله، صلوات
اللَّه علیه و ...) و تعظیمى
(مانند: تعالى، عزوجل، و...)
به تمام نسخه بدل‌هایى كه
«احتمال صحت» داشته باشد، در
پانوشت اشاره شده است؛ چه
مغیر معناى روایت باشد یا
نباشد. و تنها ملاك در حذف
برخى از نسخه بدل‌ها «غلط
بودن» آن است. در كلمات دعائى
و تعظیمى، نزدیك‌ترین نسخه به
سیاق روایت، در متن انتخاب
شده و در اکثر موارد از ذكر
سایر نسخهها به جهت كثرت آن،
پرهیز شده است.
پنج. تصحیح و تحقیق در اسناد
كافى به جهت تخصصى
بودن اسناد، تحقیق و تصحیح
اسناد به صورت جداگانه و توسط
افراد متخصص در اسنادِ روایات
انجام شده است. در این بخش،
دو دسته از مشكلات اسناد
كافى، مورد رسیدگى قرار گرفته
است: 1. مشكلات ناشى از سهو و
اشتباه نسخهنویسان كه
اصطلاحاً «تحریف و تصحیف»
خوانده مىشود. مستند اصلى در
رفع اینگونه مشكلات، نسخه
بدل‌هاى گزارش شده از
نسخههاى اصلى و فرعى كافى
است. در صورتى كه در این
زمینه در اسناد، تغییرى داده
شود، در پاورقى به صورت دقیق
به مستندات آن از نسخههاى
موجود، اشاره شده و همچنین به
شكل قبلى آن در كافى مطبوع
نیز تذكر داده خواهد شد.
البته در مواردى كه در اسناد
كافى احتمال سقط یا تصحیف
داده شود و مستندى از
نسخههاى موجود در دست نباشد،
تنها در پانوشت به آن احتمال،
تذكر داده شده، وجه صحیح آن
بیان خواهد شد. 2. مشكلات
ناشى از ساختار اسناد كافى،
مانند: تعلیق در اسناد، تحویل
در اسناد، ارجاع ضمیرهاى
ابتداى اسناد، موارد شبه
تعلیق مانند «بهذا الاسناد»
یا «بالاسناد» و... كه
بازشناسى موارد فوق همیشه به
سادگى امكانپذیر نیست.
شش.
مشابهیابى و تخریج
با توجه به اینكه برخى از
روایات در خود كافى تكرار شده
و همچنین اكثر قریب به اتفاق
روایات كافى در سایر كتابهاى
اربعه و یا متون مهم روایى
شیعه، نقل شده است، جستوجوى
روایات كافى در خود كافى و
سایر منابع مهم حدیثى شیعه
فواید جنبى فراوانى دارد؛
بدین جهت روایات كافى در خود
كافى و در مصادر اصلى روایى،
جستجو شده، در پایان هر حدیث
به صورت كامل، گزارش خواهد
شد. در تخریج روایات كافى
نكات زیر رعایت شده است: 1.
روایات كافى در مصادر شیعى و
تنها تا قرن پنجم مورد جستجو
قرار گرفته و به جهت گستردگى،
از ذكر مصادرى كه تاریخ تألیف
آن بعد از تاریخ مذكور است،
خوددارى شده است. 2. در
جستجو، تمام روایاتى كه حتى
مقدارى از مضمون آن با روایات
كافى تشابه داشته، آمده است.
البته در چینش مصادر جستجو
شده، نخست روایاتى آدرس شده
كه نزدیكى بیشترى به روایت
كافى داشته و در مرحله بعد به
روایاتى اشاره شده كه وجه
تفارق بیشترى با روایات كافى
دارند. لذا در چینش مصادر به
ترتیب ذیل عمل شده است: الف:
آدرس كافى در صورتى كه عین آن
روایت، در محلهاى دیگرى از
كافى تكرار شده باشد. ب:
مصادر كلینى مانند محاسن و
بصائر و... البته در صورتى كه
سند كلینى به آنها منتهى شود.
ج: مصادر بعد از كلینى كه متن
آنها مانند روایت كافى است و
سند آنها به مرحوم كلینى
منتهى مىشود. د: مصادرى كه
متن آنها مانند روایت كافى
است، اما سند آنها از طریقى
غیر از كلینى به یكى از روات
موجود در سند كلینى منتهى
مىشود. ه: مصادرى كه متن
آنها مشابه روایت كلینى است
اما سند آنها به سند كافى
كاملاً متفاوت است. و: مصادرى
كه متن آنها مانند نمونههاى
قبل است اما سند آن مرسل است.
ز: مصادرى كه متن آنها با متن
كلینى اختلاف داشته، با اشاره
اجمالى به اسناد آنها. بدیهى
است كه در یكایك احادیث كافى،
تمام اقسام فوق یافت نمىشود،
اما در صورت وجود، تنظیم آنها
به ترتیب مذكور خواهد بود. 3.
در ذكر مصادر، به متن و سند
آنها توجه شده و گزارش آن به
صورتى آمده كه دورنمایى نزدیك
به واقع به خواننده ارائه
خواهد كرد. آدرس مصادر روایات
به گونهاى آمده است كه در
صورت وجود چاپ‌هاى متعدد از
یك كتاب، بتوان به سادگى به
آن روایت دست یافت. 4. به جز
ذكر مصادر تا قرن پنجم، در
صورتى كه روایت كافى در مصادر
واسطه (الوافی، وسائل الشیعة
و بحارالأنوار) به تصریح از
كلینى یا كافى آمده باشد، به
آدرس آنها نیز تصریح شده است.
5. اختلاف روایات كافى با
سایر مصادر در سه صورت به
گونهاى كامل (و بدون در نظر
گرفتن میزان اهمیت آن) مانند
گزارش اختلاف نسخهها، آمده
است. اول: در صورتى كه آن
مصدر، مقدم بر كلینى بوده و
سند كلینى به صاحب آن مصدر
منتهى مىشود؛ دوم: در صورتى
كه اگر مصدر، مؤخر از كلینى
است، روایت مورد نظر را به
سندش از كلینى نقل كرده باشد؛
و سوم: در صورتى كه روایت
مورد نظر، به همان سند و متن،
در خود كافى تكرار شده باشد.
اما در سایر موارد، تنها در
صورتى به جزئیات اختلاف تذكر
داده شده كه اختلاف، تأثیرى
در روایت داشته باشد.
هفت. تعلیقههاى توضیحى
به جهت آسانسازى فهم روایات
و دفع برخى از شبهات و رفع
اجمال برخى از جملههاى مجمل،
نسبت به موارد ذیل اقدام شده
است: 1. ترجمه لغات مشكل؛ 2.
ترجمه اشعار؛ 3. رفع اجمال از
متن؛ 4. دفع شبهات از برخى
روایات؛ 5. شرح برخى از جملات
مشكل روایات. گفتنى است براى
ترجمههاى فوق، علاوه بر
مراجعه به مصادر اصلى، به
شروح كافى نیز مراجعه شده و
مطالب انتخاب شده، بعد از
تلخیص و جمع‌بندى، در پانوشت
گزارش شده است.
هشت. اعراب گذارى
كافى به صورت كامل
اعراب‌گذارى شده و تمام حروف
ملفوظ، داراى حركت و علامت
خواهند بود و تنها از گذاردن
علامت همزه وصل خوددارى شده
است.
نه.
ویرایش و علامت گذارى
تمام علائم ویرایشى به دقت و
با جدیدترین روش، اعمال شده و
براى اولین بار، سند روایات
از متن آن تفكیك شده و تمام
روایات از ابتدا تا انتها به
صورت مسلسل شمارهگذارى شد و
روایات ضمنى هم با علامتى خاص
مشخص شده است.
ده.
تنظیم و یكسان سازى پانوشتها
با توجه به اینكه تحقیق و
تصحیح كافى در چند گروهِ
مستقل به انجام مىرسد، در
پایان، محصول كارگروه‌ها،
توسط فردى آشنا به شیوه
تحقیق، در پانوشت كافى،
جمع‌بندى شده و براساس
دستورالعملى خاص، تنظیم
مىشود.
یازده. كنترل نهایى
در این مرحله، كلّ كار از جهت
محتوایى و ظاهرى به دقت مورد
كنترل، ارزیابى، حك و اصلاح
قرار مىگیرد. ثمره این تلاش
گسترده، در آیندهاى نه چندان
دور، در حجم تقریبى 24 جلد به
ضمیمه دو جلد مقدمه، به جامعه
علمى كشور عرضه خواهد شد.
| 
