حديث چه تأثيرى بر مثل‌هاى فارسى نهاده است؟
معانى و مفاهيم احاديث، همچون قرآن كريم، از آغاز ظهور اسلام تاكنون در
زمينههاى گوناگون حيات فردى و اجتماعى انسانها تأثير پنهان و آشكار
نهاده است؛ بهگونهاى كه نمىتوان جنبهاى از زندگانى مسلمانان را ياد
كرد كه حديث و مفاهيم والاى آن به صورت مستقيم يا غير مستقيم در آن
تأثير نگذاشته باشد. يكى از اين جنبهها تأثير حديث بر مثل‌هاى پارسى
است. در اين بخش با نمونههايى از اين تأثيرگذارى آشنا مىشويم.
1. آب دريا را اگر نتوان كشيد
هم
به قدر تشنگى بايد چشيد
نظير سخن پيامبر(ص) :
مالايُدرَكُ كُلُّهُ لايُترَكُ كُلُّهُ؛
چيزى كه همهاش را نمىتوان به دست آورد، همهاش را نمىتوان رها كرد .
2 . آنجا (چيزى) كه عيان است، چه حاجت به بيان است؟
نظير سخن امام على(ع):
لِسانُ الحالِ أصدَقُ مِن لِسانِ المَقالِ؛
زبان حال، راستگوتر از زبان گفتار است.
3 . حرف حق، تلخ است.
برگرفته از سخن پيامبر(ص):
يا أباذَرّ! الحَقُّ ثَقيلٌ مُرٌّ؛
اى اباذر! حق، سنگين و تلخ است.
4 . بد مكن كه بد افتى، چَه مَكَن كه خود افتى.
يا : چاه مَكَن بهر كسى ، اول خودت، دوم كسى.
نظير سخن امام على(ع):
مَن حَفَرَ بِئراً لأخيهِ وَقَعَ فِيها؛
هركه براى برادرش چاهى بكند ، خود در آن مىافتد.
5 . بيگانه اگر وفا كند، خويشِ من است.
نظير سخن امام على(ع):
گر خويش جفا كند، بدانديش من است
رُبَّ بَعيدٍ أقرَبُ مِن قَريبٍ ورُبَّ قَريبٍ أبعَدُ مِن بَعيدٍ
بسا دورى كه از نزديك ، نزديكتر است و بسا نزديكى كه از دور، دورتر.
6. جواب احمقان (ابلهان) خاموشى است.
نظير سخن امام علی(ع):
اَلسُّكوتُ عَلَى الأحمَقِ أفضَلُ مِن جوابِهِ؛
سكوت در برابر احمق، بهتر از جواب دادن به اوست.
7 . جوينده يابنده است.
نظير سخن امام على(ع):
مَن طَلَب شَيئاً نالَهُ أو بَعضَهُ؛
هركس چيزى را بجويد، به همهاش يا بخشى از آن مىرسد.
8 . چو اِستادهاى دست افتاده گير.
نظير سخن امام على(ع):
إرحَم مَن دُونَكَ يَرحَمكَ مَن فَوقَكَ؛
به فرودستت رحم كن تا فرادستت به تو رحم كند.
9. چون كه با كودك سر و كارت فتاد
پـس
زبان كـودكـى بايـد گشـاد
نظير سخن امام علی(ع):
مَن كانَ عِندَهُ صَبيٌّ فَليَتَصابَ لَهُ؛
هركس كودكى دارد، بايد با او كودكانه رفتار كند.
10 . حسود هرگز نياسود.
نظير سخن امام صادق(ع):
لا راحةَ لِحَسودٍ؛
حسود را آسايشى نباشد.
11 . خار را در چشم ديگران مىبيند و شاه‌تير را در چشم خود نمىبيند.
برگرفته از سخن پيامبر(ص):
تُبصِرُ القَذاةَ في عَين أخيكَ وتَنسي الجَذَلَ في عَينكَ؛
خار را در چشم برادرت مىبينى و تنه درخت را در چشم خود نمىبينى.
12. سرِ مرد برود، قولش نمىرود.
نظير سخن امام على(ع):
الكَريمُ إذا وَعدَ وَفى؛
انسان بزرگوار وقتى وعدهاى مىدهد، وفا مىكند.
13. عاقل، دو بار فريب نمىخورد.
نظير سخن امام صادق(ع):
لايُلسَعُ العاقِلُ مِن جُحرٍ مَرَّتَينِ؛
خردمند از يک سوراخ دو بار گزيده نمىشود.
14 . همسايه را بپرس، خانه را بخر.
برگرفته از سخن امام على(ع):
سَل ... عَنِ الجارِ قَبلَ الدّارِ؛
پيش از خريد خانه، درباره همسايه پرسش كن .
15. شنيدن كى بود مانند ديدن.
نظير سخن امام على(ع):
لَيس العَيانُ كَالخَبَرِ؛
مشاهده، مانند [شنيدن] خبر نيست.
16 . هر چيزى نُوَش خوب است، دوست كهنهاش.
نظير سخن امام على(ع):
اِختَر مِن كُلِّ شَىءٍ جَديدَهُ و مِن الإخوانِ أقدَمَهُم؛
از هرچيزى جديدش را انتخاب كن و از دوستان، قديمىاش.
17. «اول ما خلق اللّه» اش عيب دارد.
برگرفته از سخن پيامبر(ص):
أوّلُ ما خَلَقَ اللّهُ العقلُ؛
اولين چيزى كه خداوند آفريد، عقل است.
18 . دوستى خاله خرسه.
نظير سخن امام سجاد(ع):
إيّاك ومُصاحَبَةَ الأحمَقِ فَإنَّهُ يُريدُ أن يَنفَعَكَ فَيَضُرُّكَ؛
زنهار از دوستى نادان كه وى خواهد تو را سودى رساند ، اما زيانت
مىرساند.
19 . آرزو مگر با مردن تمام شود.
نظير سخن امام على(ع):
الآجالُ تَقطَعُ الآمالَ؛
مرگ‌ها رشته آرزوها را مىبُرند.
20 . كار نيكو كردن از پر كردن است.
نظير سخن امام سجّاد(ع):
إنّي أحِبُّ أن أدومَ عَلَى العَمَلِ وإن قَلَّ؛
دوست دارم بر كار مداومت داشته باشم اگر چه اندك باشد.
21 . چرا عاقل كند كارى كه باز آرد (بار آرد) پشيمانى.
نظير سخن امام على(ع):
إيّاكَ وما يُعتَذَرُ مِنهُ؛
مبادا كارى انجام دهى كه به عذر خواهى روى آورى.
22. نابرده رنج، گنج ميسر نمىشود
مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد
نظير سخن امام على(ع):
بِاحتِمالِ المُؤَنِ يَجِبُ السُّؤدَدُ؛
با تحمل رنج‌ها سرورى به دست آيد.
23 . زبان سرخ، سر سبز مىدهد بر باد.
نظير سخن امام على(ع):
رُبَّ كَلِمَةٍ سَلَبَت نِعمَةً وجَلَبَت نِقمَةً؛
بسا سخنى كه نعمتى را ربود و بلايى را رساند
24. رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود.
نظير سخن امام علی(ع):
قَليلٌ تَدومُ عَلَيه أرجى مِن كَثيرٍ مَملولٍ؛
اندكى كه استمرار يابد بهتر است از بسيارى است كه از آن به ستوه آيى.
25. هركه را شرم نيست ايمان نيست.
برگرفته از سخن پيامبر(ص):
مَن لاحَياءَ له فَلا إيمانَ لَهُ؛
كسى كه حيا ندارد ايمان ندارد.
26. هرگز به نكويى نرسد مرد سبكسار.
نظير سخن امام على(ع):
مَن هانَت عَلَيه نَفسُهُ فَلا تَرجُ خَيرَهُ؛
كسى كه خود را سبک مىشمرد به خير او اميد مدار.
27. صبر تلخ است وليكن برِ شيرين دارد.
نظير سخن امام على(ع):
مِرارةُ الصَّبرِ تُذهِبُها حَلاوَةُ الظَّفَرِ؛
تلخى صبر را شيرينى كاميابى مىبرد.
28 . آدم بايد پايش را قدر گليمش دراز كند.
نظير سخن امام على(ع):
أفضَلُ الأدبِ أن يَقِفَ الإنسانُ عِندَ حَدِّهِ؛
ادب برتر به اين است كه انسان به حدّ خويش واقف باشد.
29 . يك لحظه نادانى، يک عمر پشيمانى.
نظير سخن امام على(ع):
كَم مِن شَهوةِ ساعَةٍ أورَثَت حُزناً طَويلاً؛
اى بسا ساعتى خواهش كه اندوهى دراز را در پى دارد.
30 . اين رشته سر دراز دارد.
نظير سخن امام على(ع):
الحَديثُ طويلٌ والكَلامُ كَثيرٌ؛
داستان دراز است و سخن بسيار.
31 . كم بخور، هميشه بخور.
نظير سخن امام على(ع):
رُبَّ اَكلَةٍ تَمنَعُ أكلاتٍ؛
چه بسا لقمهاى كه از لقمههاى فراوان محروم مىكند.
32 . كاچى بهتر از هيچى است.
نظير سخن امام على(ع):
لاتَستَحِ مِن اِعطاءِ القَليلِ فَإنَّ الحِرمانَ أقلُّ مِنهُ؛
از بخشش اندک، شرم مدار كه محروم كردن، از آن كمتر است.
33 . دِرَمداران عالم را كرم نيست . كرم داران عالم را درم نيست.
نظير سخن امام على(ع):
النّاسُ رَجُلانِ : جوادٌ لايَجِدُ وواجِدٌ لايَسعَفُ؛
مردم دو گونهاند : بخشندهاى تهىدست، و توانمندى كه نياز كسى را
برنمىآورد.
آب جيحون را اگر نتوان كشيد
هم ز قدر تشنگى نتوان بريد
.
«عوالي اللآلى»، ج 4، ص 58.
.
«غرر الحكم و درر الكلم»، ح 7636.
| 
