بيان :

قال العلاّمةُ الطباطبائيُّ في «الميزان في تفسير القرآن» تحت عنوان «كلامٌ في معنى العذاب في القرآن» :
القرآنُ يعدّ معيشة الناسي لربّه ضَنْكا و إن اتّسعت في أعيُننا كلّ الاتّساع ، قال تعالى : «و مَنْ أعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً»^۱ ، و يعدّ الأموالَ و الأولاد عذابا و إن كنّا نعدّها نعمة هنيئة ، قال تعالى : «وَ لا تُعْجِبْكَ أمْوالُهُمْ و أولادُهُمْ إنَّما يُرِيدُ اللّهُ أنْ يُعَذِّبَهُمْ بِها فِي الدُّنْيا وَ تَزْهَقُ أنفُسُهُمْ و هُم كافِرونَ» . ^۲
و حقيقة الأمر ـ كما مرّ إجمال بيانه في تفسير قوله تعالى : «و قُلْنا يا آدَمُ اسْكُنْ أنتَ وَ زَوْجُكَ الجَنَّةَ»^۳ ، أنّ سرور الإنسان و غمّه و فرحه و حزنه و رغبته و رهبته و تعذّبه و تنعّمه كلّ ذلك يدور مَدار ما يراه سعادةً أو شقاوةً ، هذا أوّلاً . و أنّ النعمة و العذاب و ما يقاربهما من الاُمور تختلف باختلاف ما تُنسب إليه ، فللروح سعادة و شقاوة و للجسم سعادة و شقاوة ، و كذا للحيوان منهما شيء و للإنسان منهما شيء و هكذا ، و هذا ثانيا .
و الإنسان الماديّ الدنيويّ الذي لم يتخلّق بأخلاق اللّه تعالى و لم يتأدّب بأدبه يرى السعادةَ الماديّة هي السعادة ، و لا يعبأ بسعادة الرُّوح و هي السعادة المعنويّة ، فيتولّع في اقتناء المال و البنين و الجاه و بَسطِ السلطة و القدرة . و هو و إن كان يريد مِن قبل نفس هذا الذي ناله لكنّه ما كان يريد إلاّ الخالص من التنعّم و اللذّة على ما صوّرهُ له خياله ، و إذا ناله رأى الواحد من اللذّة محفوفا بالاُلوف من الألم . فما دام لم يَنَل ما يريده كان اُمنية و حسرة ، و إذا ناله وجده غير ما كان يريده ؛ لِما يرى فيه من النواقص و يجد معه من الآلام و خذلان الأسباب التي رَكَن إليها ، و لم يتعلّق قلبه بأمر فوقها فيه طمأنينة القلب و السلوة عن كلّ فائتة ، فكان أيضا حسرة ، فلا يزال فيما وجده متألّما به معرضا عنه طالبا لما هو خير منه لعلّه يَشفي غليل صدره ، و فيما لم يجده متقلّبا بين الآلام و الحسرات ، فهذا حاله فيما وجده ، و ذاك حاله فيما فقده .
و أمّا القرآن فإنّه يرى أنّ الإنسان أمر مؤلّف من روح خالدةٍ و بدن ماديّ متحوّل متغيّر ، و هو على هذا الحال حتّى يرجع إلى ربّه فيتمّ له الخلود من غير زوال ، فما كان فيه سعادة الروح محضا كالعلم و نحو ذلك فهو من سعادته ، و ما كان فيه سعادة جسمه و روحه معا كالمال و البنين إذا لم تكن شاغلة عن ذكر اللّه و موجبة للإخلاد إلى الأرض فهو أيضا من سعادته و نِعمَت السعادة . و كذا ما كان فيه شقاء الجسم و نقص لما يتعلّق بالبدن و سعادة الروح الخالدةٍ كالقتل في سبيل اللّه و ذَهاب المال و اليسار للّه تعالى فهو أيضا من سعادته ؛ بمنزلة التحمّل لِمُرّ الدواء ساعةً لحيازة الصحّة دهرا.
و أمّا ما فيه سعادة الجسم و شقاء الروح فهو شقاء للإنسان و عذاب له ، و القرآن يسمّي سعادة الجسم فقط متاعا قليلاً لا ينبغي أن يعبأ به ، قال تعالى : «لا يَغُرَّنَّكَ تَقَلُّبُ الَّذينَ كَفَرُوا في البِلادِ* مَتاعٌ قَلِيلٌ ثُمَّ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ و بِئسَ الْمِهادُ» . ^۴
و كذا ما فيه شقاء الجسم و الروح معا يعدّه القرآن عذابا كما يعدّونه عذابا ، لكن وجه النظر مختلف ؛ فإنّه عذاب عنده لما فيه من شقاء الروح، و عذاب عندهم لما فيه من شقاء الجسم ، و ذلك كأنواع العذاب النازلة على الاُمم السالفة ، قال تعالى : «أَ لَمْ تَرَ كَيفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِعادٍ * إِرَمَ ذَاتِ العِمادِ * الَّتِي لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُها فِي البِلادِ * وَ ثَمودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالوَادِ * و فِرْعَوْنَ ذِي الأَوْتادِ* الَّذِينَ طَغَوْا فِي الْبِلادِ * فَأَكْثَرُوا فِيها الفَسادَ * فَصَبَّ عَلَيْهِمْ رَبُّكَ سَوْطَ عَذابٍ * إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصادِ» . ^۵
و السعادةُ و الشقاوةُ لذوي الشعور يتقوّمان بالشعور و الإدراك ؛ فإنّا لا نعدّ الأمر اللذيذ الذي نِلناه و لم نحسّ به سعادةً لأنفسنا ، كما لا نعدّ الأمر المؤلم غير المشعور به شقاء ، و من هنا يظهر أنّ هذا التعليم القرآنيّ الذي يسلك في السعادة و الشقاوة غير مسلك المادّة ، و الإنسان المولع بالمادّة لا بدّ من أن يستتبع نوع تربية يرى بها الإنسانُ السعادة الحقيقيّة التي يشخّصها القرآن سعادةً و الشقاوة الحقيقيّة شقاوة ، و هو كذلك ، فإنّه يلقن على أهله أن لا يتعلّق قلوبهم بغير اللّه ، و يروا أنّ ربّهم هو المالك الذي يملك كلّ شيء ، فلا يستقلّ شيء إلاّ به ، و لا يقصد شيء إلاّ له .
و هذا الإنسان لا يرى لنفسه في الدنيا إلاّ السعادة : بين ما كان فيه سعادة روحه و جسمه ، و ما كان فيه سعادة روحه محضا ، و أمّا ما دون ذلك فإنّه يراه عذابا و نَكالا ، و أمّا الإنسان المتعلّق بهوى النفس و مادّة الدنيا فإنّه و إن كان ربّما يرى ما اقتناه من زينة الدنيا سعادة لنفسه و خيرا و لذّة ، فإنّه سوف يطّلع على خَبطه في مشيه ، و انقلبت سعادته المظنونة بعينها شقاوة عليه ، قال تعالى : «فَذَرْهُمْ يَخوضُوا وَ يَلْعَبُوا حَتّى يُلاقُوا يَوْمَهُمُ الَّذِي يُوعَدُونَ»^۶ ، و قال تعالى : «لَقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَومَ حَدِيدٌ»^۷ ، و قال تعالى : «فَأَعْرِضْ عَمَّنْ تَوَلّى عَن ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلاّ الْحَياةَ الدُّنْيا * ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ»^۸ ، على أ نّهم لا يصفو لهم عيش إلاّ و هو منغَّص بما يربو عليه من الغمّ و الهمّ .
و من هنا يظهر : أنّ الإدراك و الفكر الموجود في أهل اللّه و خاصّة القرآن غيرهما في غيرهم مع كونهم جميعا من نوع واحد هو الإنسان ، و بين الفريقين وسائط من أهل الإيمان ممّن لم يستكمل التعليم و التربية الإلهيّين .
فهذا ما يتحصّل من كلامه تعالى في معنى العذاب ، و كلامه تعالى مع ذلك لا يستنكف عن تسمية الشقاء الجسمانيّ عذابا ، لكن نهايته أنّه عذاب في مرحلة الجسم دون الروح ، قال تعالى حكايةً عن أيّوب عليه السلام : «أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطانُ بِنُصْبٍ وَ عَذابٍ»^۹ ، و قال تعالى : «وَ إذْ أَنجَيْناكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ العَذابِ يُقَتِّلُونَ أَبْناءَكُمْ و يَسْتَحْيُونَ نِساءَكُمْ و فِي ذلِكُمْ بَلاءٌ مِن رَبِّكُم عَظِيمٌ» . ^۱۰ فسمّى ما يصنعون بهم بلاءً و امتحانا من اللّه و عذابا في نفسه لا منه سبحانه . ^۱۱

توضيح :

مرحوم علاّمه طباطبايى در الميزان فى تفسير القرآن تحت عنوان «گفتارى درباره معناى عذاب در قرآن» مى نويسد:
قرآن كريم، زندگى كسى را كه پروردگارش را فراموش كند، تنگ و سخت مى شمارد؛ هرچند به چشم ما كاملاً فراخ و مرفّه آيد. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «و هركه از ياد من روى گرداند، هر آينه او را زندگى تنگ و سختى باشد» . همچنين مال و فرزند را عذاب تلقى مى كند، در صورتى كه ما آنها را نعمتى گوارا مى شماريم. خداوند عزّ و جلّ فرموده است: «داراييها و فرزندانشان تو را به اعجاب نيفكند. جز اين نيست كه خدا مى خواهد به سبب آنها در دنيا عذابشان كند و در حال كفر، جان بسپارند».
همچنان كه در تفسير آيه «و گفتيم: اى آدم! تو و جفتت در بهشت ساكن شويد» توضيح داديم، حقيقت امر آن است كه خوشحالى و غم و شادى و اندوه و اميد و ترسِ انسان و سختى كشيدن و آسايش ديدن او همگى، اولاً، بر محور نظر او درباره خوشبختى و بدبختى مى چرخند؛ ثانياً، نعمت و عذاب و امورى از اين قبيل، بسته به اين كه به چه چيز نسبت داده شود، متفاوت است؛ مثلاً روح، براى خود نوعى خوشبختى و بدبختى دارد و جسم نوعى ديگر. همچنين اين دو مقوله براى حيوان مفهومى دارد و براى انسان مفهومى و به همين ترتيب.
انسانِ ماده پرستِ دنياخواه، كه خُلق و خويهاى الهى را به خود نگرفته و به آداب و تربيتهاى او پرورده نشده است، خوشبختى را همان خوشبختى مادى مى داند و به سعادت روح، يعنى خوشبختى معنوى، اهميتى نمى دهد. از اين رو، در راه به دست آوردن مال و فرزند و مقام و در راه سلطه جويى و قدرت طلبى، آزمندانه مى كوشد. او گر چه پيش از اين همان چيزى را مى خواسته كه اكنون به آن رسيده است، اما در حقيقت خواهان نعمتها و لذّتهاى خالصى بوده كه در خيال خود مى پرورانده است. به همين علت، وقتى به لذتى مى رسد، آن را همراه با هزاران درد و غم مى يابد. بنا بر اين، تا زمانى كه به آنچه مى خواهد نرسد، آن چيز برايش آرزو و مايه حسرت است و همين كه به آن رسيد مى بيند آن چيزى كه او مى خواسته است نيست؛ زيرا در آن عيبها و كاستيهايى مى بيند كه با غم و دردها و بى ارزشى عواملى كه به آنها دل خوش كرده بوده، همراه است. از طرف ديگر به چيزى فراتر از اين امور مادى هم، كه مايه آرامش دل و تسلاّى خاطر در برابر از دست رفته ها باشد، دل نبسته است. بنا بر اين، باز گرفتار دريغ و حسرت مى شود. بدين سان، او همواره آنچه به دست مى آورد، مايه غم و درد او مى شود و از اين رو، رهايش مى كند و به سراغ چيزى بهتر از آن مى رود تا شايد دلِ دردمندش را شفا دهد. و آنچه به دست نمى آورد، مايه دردمندى و دريغ خوردنهاى او مى شود. آرى، چنان است حال او وقتى چيزى را به دست مى آورد و چنين است وقتى چيزى را به دست نمى آورد.
امّا قرآن كريم، انسان را پديده اى فراهم آمده از روحى جاويدان و پيكرِ مادّىِ در حال تغيير و تحول، مى داند. آدمى با اين تركيب همچنان به سر مى برد تا زمانى كه به سوى پروردگار خويش برگردد و در اين زمان به جاودانگى مى رسد و زوال و تغييرى در او راه نمى يابد. بنا بر اين، عواملى چون علم و مانند آن كه مايه خوشبختى صرفاً روح باشند، از سعادت او به شمار مى آيند و عواملى چون مال و فرزند كه سعادت جسم و روح، هر دو، در آنهاست، چنانچه از ذكر و ياد خدا بازش ندارند و موجب نشوند كه انسان به دنيا بچسبد، اين عوامل نيز از جمله خوشبختى انسان و سعادتى نيكو هستند. همچنين است عواملى كه باعث رنجهاى جسمانى و نقص بدن و [در عوض ]سعادت روح جاويدان مى شوند؛ مانند كشته شدن در راه خدا و از بين رفتن ثروت و رفاه به خاطر خداوند متعال. اين عوامل نيز از جمله خوشبختى انسان است و به آن مى مانند كه آدمى براى دست يافتن به يك عمر سلامتى و تندرستى، تلخى دارو را لحظه اى تحمّل كند.
اما آنچه مايه خوشبختى جسم و بدبختى روح باشد، عامل بدبختى انسان و موجب عذاب و شكنجه اوست. قرآن خوشبختى جسمانىِ صرف را، برخوردارى اندكى مى شمارد كه نبايد به آن اعتنايى كرد. خداوند متعال فرموده است: «جولان كافران در شهرها تو را نفريبد. اين برخوردارىِ اندكى است.
پس از آن جايگاهشان جهنّم است و جهنّم بد آرامگاهى است».
قرآن، آنچه را موجب بدبختى جسم و روح باشد عذاب مى شمارد؛ چنان كه دنيا پرستان نيز آن را عذاب و شكنجه مى دانند، اما ديدگاه اين دو فرق مى كند. اين عوامل از نظر قرآن عذابند؛ چون مايه بدبختى روح هستند، و از نظر آنان عذاب و شكنجه است؛ چون سبب بدبختى بدنند. نمونه اين دسته از عذابها، عذابهايى است كه بر امتهاى پيشين فرود آمد؛ خداى متعال فرموده است: «آيا نديدى كه پروردگار تو با قوم عاد چه كرد؟ و با اِرَم كه ستونها داشت و همانند آن در هيچ شهرى پديد نيامده بود؟ و قوم ثمود كه در آن وادى سنگ را مى بريدند. و قوم فرعون، آن دارنده ميخها؟ كسانى كه در شهرها طغيان كردند و در آنها بسيار فساد و تباهى كردند. پس، پروردگارت تازيانه عذاب را بر آنان فرود آورد. همانا پروردگار تو در كمينگاه است».
خوشبختى و بدبختى موجودات هوشمند، به هوش و ادراك بستگى دارد. مثلاً ما چيز لذّتبخشى را كه به آن مى رسيم، اما حسّش نمى كنيم، براى خود سعادت نمى شماريم. همچنان كه چيز دردآور و غم انگيزى را كه حسّ و درك نمى كنيم، بدبختى به شمار نمى آوريم. از اين جا معلوم مى شود كه آموزش قرآنى در زمينه خوشبختى و بدبختى راهى غير از شيوه و مسلك ماده و ماديگرى مى پيمايد. انسانِ حريص به ماده و ماديات بايد آن نوع تربيتى را پيروى كند كه بر اساس آن، انسان، آن سعادت واقعى را كه قرآن مشخص كرده است، سعادت شمارد و بدبختى حقيقى را بدبختى بداند. انسان تربيت شده قرآن، به خانواده خود آموزش مى دهد كه جز به خدا دل نبندند و پروردگارشان را مالك همه چيز بدانند و همه را وابسته به او و رهسپار به سوى او بشمارند.
اين انسان، در دنيا سعادت خود را فقط در دو چيز مى بيند: آنچه مايه سعادت روح و جسم اوست و آنچه موجب سعادت صرفاً روح اوست. جز اين دو مورد، بقيه را مايه عذاب و شكنجه مى داند. اما انسانِ پايبند خواهشهاى نفْس و ماديات، گر چه گاه آنچه را از زر و زيور دنيا به دست مى آورد، براى خود سعادت و خير و لذت مى بيند ، اما بزودى به رفتار اشتباه خود پى مى برد و خوشبختى خيالى او دقيقاً برايش به بدبختى تبديل مى شود. خداوند متعال فرموده است: «رهايشان كن تا به بيهودگى و بازيچه در آيند، تا به آن روزى كه وعده شان داده ايم برسند» و فرموده است: «تو از اين غافل بودى ، سپس ما پرده از برابرت برداشتيم؛ پس، ديده ات امروز تيز شده است» . نيز فرموده است: «پس، تو نيز از كسى كه از سخن ما روي گردان مى شود و جز زندگى دنيوى را نمى جويد، اعراض كن. منتهاى دانششان همين است» . اين افراد، هيچگاه زندگى ، به تمام و كمال به كامشان نيست، بلكه هميشه به سبب غم و اندوهها، عيششان منغّص است.
از اين جا معلوم مى شود كه : ادراك و انديشه موجود در خداجويان و پيروان قرآن، غير از ادراك و انديشه موجود در ديگران است، گو اين كه همگى از يك نوع؛ يعنى نوع انسان هستند. و ميان اين هر دو گروه، مؤمنان متوسط و ميان حالى هستند كه تعليم و تربيت الهى در وجود آنها به كمال نرسيده است.
اين چيزى است كه از سخن خداوند عزّ و جلّ در معناى عذاب به دست مى آيد. با اين حال، خداوند عزّ و جلّ از اين كه بدبختى جسمانى را عذاب بنامد، خوددارى نمى كند؛ منتها اين عذابى است در مرحله جسم، نه روح. خداوند عزّ و جلّ به نقل از ايّوب عليه السلام مى فرمايد: «شيطان مرا به رنج و عذاب افكنده است». همچنين فرموده است: «و آنگاه كه شما را از آل فرعون رهانيديم؛ به عذابهاى سختتان مى آزردند ، پسرانتان را مى كشتند و زنانتان را زنده نگه مى داشتند. و در اين، از جانب پروردگارتان آزمايشى بزرگ بود» . قرآن آنچه را فرعونيان با بنى اسرائيل مى كردند، بلا و آزمايشى از جانب خدا و در عين حال عذاب مى شمارد، اما نه عذابى از جانب خداى سبحان.

2528

عَذابُ اللّهِ

الكتاب :

وَ لَوْ لا أنْ كَتَبَ اللّهُ عَلَيْهِمُ الْجَلاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الاْخِرَةِ عَذابُ النَّارِ» . ^۱

قالَ اللّهُ إنِّي مُنَزِّلُها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي اُعَذِّبُهُ عَذابا لا اُعَذِّبُهُ أحَدا مِنَ الْعالَمينَ» . ^۲

وَ كَأيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أمْرِ رَبِّها وَ رُسُلِهِ فَحاسَبْناها حِسابا شَدِيدا وَ عَذَّبْناها عَذَابا نُكْرا» . ^۳

فَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا فَأُعَذِّبُهُمْ عَذابا شَدِيدا فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِينَ» . ^۴

الحديث :

۱۲۲۱۲.الإمامُ عليٌّ عليه السلام :إنَّ اللّهَ يُعَذِّبُ السِّتَّةَ بِالسِّتَّةِ : العَرَبَ بِالعَصَبِيَّةِ ، و الدَّهاقينَ بِالكِبرِ ، و الاُمَراءَ بِالجَورِ ، و الفُقَهاءَ بِالحَسَدِ ، و التُّجّارَ بِالخِيانَةِ ، و أهلَ الرَّساتيقِ بِالجَهلِ . ^۵

2528

عذاب خدا

قرآن:

«اگر نبود كه خدا ترك ديار را بر آنان مقرر كرده بود، هر آينه در دنيا عذابشان مى كرد و در آخرت عذاب آتش برايشان است».

«خدا گفت: من آن مائده را براى شما مى فرستم؛ ولى بعد از آن هركه از شما كافر شود او را چنان عذابى كنم كه هيچ يك از مردم جهان را چنان عذاب نكنم».

«چه بسا مردم قريه اى كه از فرمان پروردگارشان و پيامبرانش سر باز زدند. پس ما سخت از آنها حساب كشيديم و به عذابى سهمناك عذابشان كرديم».

«اما كسانى كه كفر ورزيدند ، در دنيا و آخرت به سختى عذابشان كنم و ياورانى نخواهد داشت».

حديث:

۱۲۲۱۲.امام على عليه السلام :خداوند شش طايفه را به سبب داشتن شش خصلت عذاب مى كند: عربها را به سبب عصبيت، ملاّكان را به سبب تكبّر، فرمانروايان را به سبب ستم، فقيهان را به سبب حسادت، بازرگانان را به سبب خيانت و روستاييان را به سبب جهالت.