ولاية الكعبة :
كانت الولاية على الكعبة لإسماعيل ثمّ لولده من بعده ، حتّى تغلّبت عليهم جُرهُم فقبضوا بولايتها ، ثمّ ملكتها العماليق ، وهم طائفة من بني كركر بعد حروب وقعت بينهم ، و قد كانوا ينزلون أسفل مكّة كما أنّ جُرهُم كانت تنزل أعلى مكّة ، و فيهم ملوكهم .
ثم كانت الدائرة لجُرهم على العماليق ، فعادت الولاية إليهم ، فتولّوها نحوا من ثلاثمائة سنة ، و زادوا في بناء البيت و رفعته على ما كان في بناء إبراهيم .
ثمّ لمّا نشأت ولد إسماعيل و كثروا و صاروا ذوي قوّة و مَنَعة و ضاقت بهم الدار حاربوا جُرهُم فغلبوهم و أخرجوهم من مكّة . و مقدّم الإسماعيليّين يومئذ عمرو بن لحيّ ، و هو كبير خُزاعة ، فاستولى على مكّة و تولّى أمر البيت ، و هو الذي وضع الأصنام على الكعبة و دعا الناس إلى عبادتها . و أوّل صنم وضعه عليها هو «هُبَل» ، حمله معه من الشام إلى مكّة و وضعه عليها ، ثمّ أتبعه بغيره ، حتّى كثرت و شاعت عبادتها بين العرب ، و هُجِرَت الحنيفية .
و في ذلك يقول شحنة بن خلف الجُرهُميّ يُخاطب عمرو بنَ لُحَيّ :
يا عَمرُو إنَّكَ قد أَحدَثتَ آلِهَةً
شَتّى بمكَّةَ حولَ البيتِ أَنصابا
و كانَ للبيتِ رَبٌّ واحدٌ أَبَدا
فقد جَعَلتَ لَهُ في الناسِ أربابا
لَتَعْرِفَنَّ بأَنَّ اللّهَ في مَهَلٍ
سَيَصْطَفِي دونَكُم لِلبَيتِ حُجّابا
و كانت الولاية في خُزاعة إلى زمن حليل الخُزاعيّ ، فجعلها حليل من بعده لابنته و كانت تحت قُصيّ بن كلاب ، و جعل فتح الباب و غلقها لرجل من خزاعة يسمّى أبا غبشان الخُزاعيّ ، فباعه أبو غبشان من قصيّ بن كلاب ببعير و زقّ خمر ، و في ذلك يُضرَب المثل السائر «أخسَرُ مِن صفقةِ أبي غبشان» .
فانتقلت الولاية إلى قريش ، و جدّد قصيّ بناء البيت كما قدّمناه . و كان الأمر على ذلك حتّى فتح النبيّ صلى الله عليه و آله مكّة ، و دخل الكعبة و أمر بالصُّوَر و التماثيل فمُحِيَت ، و أمر بالأصنام فهُدِمت و كُسِرت . و قد كان مقام إبراهيم ـ و هو الحجر الذي عليه أثر قدمَي إبراهيم ـ موضوعا بمعجن في جوار الكعبة ، ثمّ دفن في محلّه الذي يعرف به الآن ، و هو قبّة قائمة على أربعة أعمدة يقصدها الطائفون للصلاة .
و أخبار الكعبة و ما يتعلّق بها من المعاهد الدينيّة كثيرة طويلة الذيل اقتصرنا منها على ما تمَسّه حاجة الباحث المتدبّر في آيات الحجّ و الكعبة .
و من خواصّ هذا البيت الذي بارك اللّه فيه و جعله هُدىً أنّه لم يختلف في شأنه أحد من طوائف الإسلام . ۱
توليت كعبه:
توليت كعبه، با اسماعيل بود و پس از او به فرزندانش رسيد تا آن كه عربهاى جُرْهُم بر آنان غالب گشتند و رياست كعبه را از دست آنان گرفتند. سپس عمالقه ، كه طايفه اى از بنى كركر بودند، پس از جنگهاى متعددى كه ميان آنها و جرهم در گرفت، سرپرستى كعبه را به دست گرفتند. عمالقه در قسمت سُفلاى مكّه و جرهم در قسمت علياى آن سكونت داشتند و براى خود پادشاهانى داشتند.
پس از مدتى جرهم بر عمالقه پيروز شدند و مجددا توليت كعبه را در اختيار گرفتند و حدود سيصد سال متولّى آن بودند. آنان در اين مدت بر مساحت كعبه و نيز بر ارتفاع آن كه در زمان ابراهيم داشت، افزودند.
پس از آن كه فرزندان ابراهيم نشو و نما يافتند و تعدادشان زياد شد و از قدرت و شوكتى برخوردار شدند و از نظر جا و مكان در مضيقه قرار گرفتند، با جرهم به جنگ برخاستند و بر آنها پيروز گشتند و از مكّه بيرونشان كردند. رئيس فرزندان اسماعيل در آن زمان، عمرو بن لحىّ بود. او كه بزرگ قبيله خزاعه بود، بر مكّه استيلا يافت و توليت خانه را به عهده گرفت. همو بود كه در كعبه بت قرار داد و مردم را به عبادت آنها دعوت كرد. نخستين بتى كه در كعبه نصب كرد، «هُبَل» بود. وى اين بت را از شام به مكّه آورد و به ديوار كعبه نصب كرد. بعدا بتهاى ديگرى به آن افزود، تا جايى كه شمار بتها فزونى گرفت و بت پرستى در ميان عربها رواج يافت و دين حنيف ابراهيم متروك شد.
در همين باره، شحنة بن خلف جُرهمى خطاب به عمرو بن لحىّ مى گويد:
اى عمرو! تو در مكّه و اطراف خانه كعبه /
خدايان گونه گونى پديد آوردى،
حال آن كه اين خانه را هميشه خداوندگارى واحد بوده است./
ولى تو در ميان مردم براى آن چندين خدا قرار دادى.
تو نيك مى دانى كه خدا [شما را] مهلتى داده است، اما/
بزودى براى آن پرده دارانى غير از شما برخواهد گزيد.
توليت كعبه تا زمان حليل خزاعى، همچنان در ميان طايفه خزاعه بود. حليل پس از خود، كار سرپرستى آن را به دخترش كه همسرِ قصىّ بن كلاب بود، سپرد و مسئوليت باز و بسته كردن در خانه را به مردى از خزاعه به نام ابو غبشان خزاعى وا گذار كرد. اما ابو غبشان، اين حقّ را در مقابل يك شتر و مشكى شراب به قصىّ بن كلاب فروخت كه در همين باره نيز جمله «زيانبارتر از معامله ابو غبشان» به صورت يك ضرب المثل در آمده است.
پس از آن، توليت كعبه به قريش منتقل شد و همچنان كه گفتيم، قصىّ كعبه را تجديد بنا كرد و وضع خانه و رياست آن به همين منوال بود، تا زمانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله مكّه را فتح نمود و داخل خانه كعبه رفت و دستور داد تصاوير و تمثالها را از بين بردند و بتها را شكستند. «مقام ابراهيم» كه عبارت بود از سنگى كه جاى پاهاى ابراهيم روى آن قرار داشت (قدمگاه ابراهيم)، در تغارى در جوار كعبه قرار داشت. اما آن را درون محلى كه اينك به مقام ابراهيم معروف است، نهادند. مقام ابراهيم [فعلى ]گنبدى است بر روى چهار ستون كه طواف كنندگان براى نماز به آن جا مى روند.
بارى، اخبار كعبه و آيينهاى دينى مربوط به آن، زياد و پر دامنه است و ما تنها به قسمتهايى از آن كه به كار پژوهشگر متدبّر در آيات حج و كعبه مى آيد، بسنده كرديم.
از ويژگيهاى اين خانه كه خداوند آن را مايه بركت و هدايت قرار داده، اين است كه هيچ يك از طوايف و فرقه هاى اسلامى درباره آن اختلافى نكرده است.
