۱۹۶۴۸.عنه عليه السلام :سُمِّيَت حَوّاءُ حَوّاءَ لأنَّها خُلِقَت مِن حَيٍّ ، قالَ اللّهُ عَزَّ و جلَّ : «خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ واحِدَةٍ و خَلَقَ مِنْها زَوْجَها» . ^۱

كلام في أنّ النسل الحاضر ينتهي إلى آدم عليه السلام و زوجته :

يقول العلاّمة الطباطبائي قدس سره : «ربّما قيل : إنّ اختلاف الألوان في أفراد الإنسان ـ و عُمدتها البياض كلون أهل النقاط المعتدلة من آسيا و اُوربا ، و السواد كلون أهل إفريقيا الجنوبيّة ، و الصُّفرة كلون أهل الصين و اليابان ، و الحمرة كلون الهنود الأمريكيّين ـ يقضي بانتهاء النسل في كلّ لون إلى غير ما ينتهي إليه نسل اللون الآخر ؛ لما في اختلاف الألوان من اختلاف طبيعة الدماء ؛ و على هذا فالمبادئ الاُوَل لمجموع الأفراد لا ينقصون من أربعة أزواج للألوان الأربعة .
و ربّما يستدلّ عليه بأنّ قارّة أمريكا انكشفت و لها أهل ، وهم منقطعون عن الإنسان القاطن في نصف الكرة الشرقيّ بالبعد الشاسع الذي بينهما انقطاعا لا يرجى و لا يُحتمل معه أنّ النَّسلَين يتّصلان بانتهائهما إلى أب واحد و اُمّ واحدة . و الدليلان ـ كما ترى ـ مدخولان :
أمّا مسألة اختلاف الدماء باختلاف الألوان فلأنّ الأبحاث الطبيعيّة اليوم مبنيّة على فرضيّة التطوّر في الأنواع ، و مع هذا البناء كيف يطمأن بعدم استناد اختلاف الدماء فاختلاف الألوان إلى وقوع التطوّر في هذا النوع . و قد جزموا بوقوع تطوّرات في كثير من الأنواع الحيوانيّة كالفَرَس و الغنم و الفيل و غيرها ، و قد ظفر البحث و الفحص بآثار أرضيّة كثيرة يكشف عن ذلك ؟ على أنّ العلماء اليوم لا يعتنون بهذا الاختلاف ذاك الاعتناء .
و أمّا مسألة وجود الإنسان فيما وراء البحار فإنّ العهد الإنسانيّ على ما يذكره علماء الطبيعة يزهو إلى ملايين من السنين ، و الذي يضبطه التاريخ النقليّ لا يزيد على ستّة آلاف سنة ، و إذا كان كذلك فما المانع من حدوث حوادث فيما قبل التاريخ تجزي قارّة أمريكا عن سائر القارّات ، و هناك آثار أرضيّة كثيرة تدلّ على تغييرات هامّة في سطح الأرض بمرور الدهور من تبدّل بحر إلى برّ و بالعكس ، و سهل إلى جبل و بالعكس ، و ما هو أعظم من ذلك كتبدّل القطبَين و المنطقة على ما يشرحه علوم طبقات الأرض و الهيئة و الجغرافيا ، فلا يبقى لهذا المستدلّ إلاّ الاستبعاد فقط . هذا .
و أمّا القرآن فظاهره القريب من النصّ أنّ هذا النسل الحاضر المشهود من الإنسان ينتهي بالارتقاء إلى ذَكَر و اُنثى هما الأب و الاُمّ لجميع الأفراد . أمّا الأب فقد سمّاه اللّه تعالى في كتابه بآدم ، و أمّا زوجته فلم يسمّها في كتابه ، و لكنّ الروايات تسمّيها حوّاء كما في التوراة الموجودة ، قال تعالى : «و بَدَأ خَلْقَ الإنْسانِ مِن طِينٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلالَةٍ مِن ماءٍ مَهينٍ» . ^۲
و قال تعالى : «إنَّ مَثَلَ عيسى عِندَ اللّهِ كمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فيَكونُ»^۳ و قال تعالى : «و إذْ قالَ رَبُّكَ لِلمَلائكَةِ إنّي جاعِلٌ في الأرضِ خَليفَةً قالوا أ تَجعَلُ فيها مَن يُفسِدُ فيها و يَسْفِكُ الدِّماءَ و نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ و نُقَدِّسُ لَكَ قالَ إنّي أعْلَمُ ما لا تَعْلَمونَ * و عَلَّمَ آدَمَ الأسْماءَ كُلَّها ......... » الآية ^۴ و قال تعالى : «إذْ قالَ رَبُّكَ لِلمَلائكَةِ إنّي خالِقٌ بَشَرا مِن طِينٍ * فإذا سَوَّيْتُهُ و نَفَخْتُ فيهِ من رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ ......... » الآيات ^۵ ، فإنّ الآيات ـ كما ترى ـ تشهد بأنّ سنّة اللّه في بقاء هذا النسل أن يتسبّب إليه بالنطفة ، لكنّه أظهره حينما أظهره بخلقه من تراب ، و أنّ آدم خلق من تراب و أنّ الناس بنوه ، فظهور الآيات في انتهاء هذا النسل إلى آدم و زوجته ممّا لا ريب فيه و إن لم تمتنع من التأويل .
و ربّما قيل : إنّ المراد بآدم في آيات الخلقة و السجدة آدم النوعيّ دون الشخصيّ ، كأنّ مطلق الإنسان ـ من حيث انتهاء خلقه إلَى الأرض ، و من حيث قيامه بأمر النسل و الإيلاد ـ سمّي بآدم ، و ربّما استظهر ذلك من قوله تعالى : «و لَقَدْ خَلَقْناكُم ثُمَّ صَوَّرْناكُم ثُمَّ قُلنا لِلمَلائكةِ اسْجُدوا لآدَمَ»^۶ فإنّه لا يخلو عن إشعار بأنّ الملائكة إنّما اُمروا بالسجدة لمن هيّأه اللّه لها بالخلق و التصوير . و قد ذكرت الآية أنّه جميع الأفراد لا شخص إنسانيّ واحد معيّن ؛ حيث قال : «و لَقَدْ خَلَقناكُم ثُمَّ صَوَّرْناكُم» و هكذا قوله تعالى : «قالَ يا إبليسُ ما مَنَعَكَ أنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقتُ بِيَدَيَّ ـ إلى أن قال : ـ قالَ أنا خَيرٌ مِنهُ خَلَقْتَني مِن نارٍ و خَلَقْتَهُ مِن طِينٍ ـ إلى أن قال : ـ قالَ فبِعِزَّتِكَ لاَُغوِيَنّهُم أجْمَعينَ * إلاّ عِبادَكَ مِنهُمُ المُخْلَصينَ»^۷ حيث أبدل ما ذكره مفردا أوّلاً من الجمع ثانيا .
و يردّه ـ مضافا إلى كونه على خلاف ظاهر ما نقلناه من الآيات ـ ظاهرُ قوله تعالى ـ بعد سرد قصّة آدم و سجدة الملائكة و إباء إبليس ـ في سورة الأعراف : «يا بَني آدمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيطانُ كَما أخْرَجَ أبَوَيْكُم مِنَ الجَنّةِ يَنزِعُ عَنهُما لِباسَهُما لِيُريَهُما سَوْآتِهِما»^۸ فظهور الآية في شخصيّة آدم ممّا لا ينبغي أن يُرتاب فيه .
و كذا قوله تعالى : «و إذ قُلنا لِلمَلائكةِ اسْجُدوا لآدَمَ فَسَجَدوا إلاّ إبليسَ قالَ أ أسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طِينا * قالَ أ رأيتَكَ هذا الّذي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أخَّرْتَنِ إلى يَومِ القِيامَةِ لأحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إلاّ قَليلاً»^۹ و كذا الآية المبحوث عنها : «يا أيُّها النّاسُ اتَّقوا ربَّكُمُ الّذي خَلَقَكُم مِن نَفْسٍ واحِدَةٍ و خَلَقَ مِنها زَوْجَها و بَثَّ مِنهُما رِجالاً كثيرا و نِساءً ......... » الآية بالتقريب الذي مرّ بيانه .
فالآيات ـ كما ترى ـ تأبى أن يسمَّى الإنسان آدم باعتبار و ابن آدم باعتبار آخر ، و كذا تأبى أن تنسب الخلقة إلَى التراب باعتبار و إلَى النطفة باعتبار آخر ، و خاصّة في مثل قوله تعالى : «إنّ مَثَلَ عيسى عِندَ اللّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ كُنْ فَيَكونُ ......... » الآية ؛ و إلاّ لم يستقم استدلال الآية على كون خلقة عيسى خلقة استثنائيّة ناقضة للعادة الجارية . فالقول بآدم النوعيّ في حدّ التفريط ، و الإفراط الذي يقابله قول بعضهم : إنّ القول بخلق أزيد من آدم واحد كفر . ذهب إليه زين العرب من علماء أهل السنّة . ^۱۰

۱۹۶۴۸.امام صادق عليه السلام :حوّا را حوّا ناميده اند چون از حىّ (موجود زنده) آفريده شده است. خداوند عزّ و جلّ مى فرمايد : «شما را از نَفْسى واحد آفريد و جفتش را نيز از همان آفريد».

گفتارى درباره اينكه نسل فعلى به آدم عليه السلام و همسر او مى رسد

علاّمه طباطبايى مى فرمايد: «شايد گفته شود: اختلاف رنگ پوست در افراد بشر ـ كه به طور عمده چهار رنگ را تشكيل مى دهند : سفيد مانند رنگ اهالى مناطق معتدل آسيا و اروپا، سياه مانند رنگ مردم افريقاى جنوبى، زرد مانند اهالى چين و ژاپن و سرخ مانند رنگ سرخ پوستان امريكا ـ حاكى از اين است كه منشأ نسل بشر در هر رنگى غير از منشأ آن در رنگ ديگر است؛ چه آنكه اختلاف رنگ با اختلاف در طبيعت خون همراه است. بنا بر اين، منشأ نخستينِ مجموع افراد بشر دست كم چهار جفت از چهار رنگ بوده است.
گاهى هم چنين استدلال شده كه وقتى قاره امريكا كشف شد، ساكنانى داشت و فاصله و جدايى اين افراد با انسان ساكن در نيم كره شرقى چندان زياد است كه امكان و احتمال اينكه اين دو نسل به يك پدر و يك مادر منتهى شوند وجود ندارد. امّا ـ همچنان كه ملاحظه مى شود ـ اين هر دو دليل نارساست.
اما سست و نارسا بودن موضوعِ تفاوت خون به سبب تفاوت رنگ، از آن روست كه تحقيقات طبيعى امروز بر اساس فرضيه تكامل انواع استوار است. روى اين مبنا، چگونه مى توان اطمينان يافت كه مسأله اختلاف خون و رنگ ريشه در وقوع تحول و تكامل در اين نوع نداشته باشد؛ مخصوصا كه دانشمندان به پيدايش تحوّل در بسيارى از انواع حيوانى مانند اسب و گوسفند و فيل و غيره قطع پيدا كرده اند و كاوِش هاى زمين شناسى نشانه هاى فراوانى به دست داده كه از اين حقيقت پرده برمى دارد؟ وانگهى، اصولاً امروزه دانشمندان به اين اختلاف اهميت چندانى نمى دهند [و بسا بتوان رنگ پوست انسان را با خوراك و دارو تغيير داد].
و اما مسأله وجود انسان در فراسوى درياها، بايد دانست كه بنا به گفته دانشمندان علوم طبيعى عمر انسان به ميليون ها سال مى رسد، ولى آنچه را كه تاريخ نقلى ضبط كرده از شش هزار سال فراتر نمى رود. اگر چنين باشد، چه مانعى دارد كه، در دوران ما قبل تاريخ، بر اثر بروز حوادثى قاره آمريكا از قاره هاى ديگر جدا شده باشد. آثار و نشانه هاى زيادى در دست است كه نشان مى دهد در طىِ قرن ها، تغييرات مهمّى در سطح زمين، نظير تبديل دريا به خشكى و خشكى به دريا و تبديل دشت به كوه و بالعكس، رخ داده است. از اين مهمتر آنكه، بنا به توضيحات دانش چينه شناسى و هيئت و جغرافيا، تحوّلات و جا به جايى هاى قطبى و منطقه اى در سطح زمين رخ داده است. بنا بر اين، تنها چيزى كه براى استدلال كنندگان باقى مى ماند استبعاد است و بس.
از ديدگاه قرآن، بر حسب ظاهر آن، تقريبا تصريح دارد به اينكه نسل فعلى بشر در سير نهايى خود به يك مرد و يك زن كه همان دو پدر و مادر همه افراد هستند، مى رسد. پدر را خداوند متعال در كتاب خود به نام آدم اسم برده است، امّا از همسرش به نام ياد نكرده ولى روايات از او به نام حوّا ياد كرده اند. چنان كه در تورات فعلى به اين نام از او ياد شده است. خداى متعال مى فرمايد : «و آفرينش انسان را از گل آغاز كرد. سپس [تداوم] نسل او را از چكيده آبى پست مقرّر فرمود» و مى فرمايد : «مَثَل عيسى در نزد خدا همچون مَثَل [خلقت] آدم است [كه] او را از خاك آفريد، سپس بدو گفت : باش، پس هستى يافت» و مى فرمايد : «و چون پروردگارت به فرشتگان گفت : من در زمين جانشينى خواهم گماشت. فرشتگان گفتند : آيا در آن كسى را مى گمارى كه در آن فساد انگيزد و خون ها بريزد؟ در حالى كه ما با ستايش تو [تو را ]تنزيه مى كنيم و به تقديست مى پردازيم. فرمود : من چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد. و خدا همه [معانى] اسماء را به آدم آموخت ......... » و نيز مى فرمايد : «و آن گاه كه پروردگار تو به فرشتگان گفت : من بشرى از گِل خواهم آفريد، هنگامى كه آن را پرداختم و از روح خود در او دميدم همگى برايش به سجده افتيد ......... ». اين آيات ـ چنان كه ملاحظه مى شود ـ گواه بر اين است كه بنا به سنّت و قانون خداوند، بقاى اين نسل از طريق نطفه صورت مى گيرد. امّا منشأ پيدايش آن را خاك معرفى مى كند؛ زيرا آدم را از خاك آفريده و مردم فرزندان آدم هستند. بنا بر اين، ظهور آيات در اينكه اين نسل به آدم و همسر او مى رسند مطلبى است كه در آن هيچ ترديدى نيست، گر چه امكان تأويل اين آيات نيز وجود دارد.
گاه گفته شده كه مراد از آدم در آيات مربوط به آفرينش آدم و سجده فرشتگان بر او، آدم نوعى است نه شخصى و بنا بر اين، مطلق انسان ـ از آن جهت كه آفرينشش سرانجام به خاك مى رسد و بقايش هم بسته به زاد و ولد است ـ به نام آدم ناميده شده است و شايد بتوان در تأييد اين مطلب از اين آيه استفاده كرد : «ما شما را آفريديم. سپس به صورتگرى شما پرداختيم، آن گاه به فرشتگان گفتيم : براى آدم سجده كنيد»؛ زيرا اين آيه خالى از اشعار به اين نكته نيست كه فرشتگان، مأمور سجده بر كسى شدند كه خداوند با آفرينش و شكل بخشيدن به او، براى سجده مهيّايش كرد و آيه تمام افراد را مورد نظر قرار داده نه يك شخص و فرد معيّن از انسان را؛ چرا كه مى فرمايد : «ما شما را آفريديم. سپس به صورتگرى شما پرداختيم» و همچنين است آيه «گفت : اى ابليس! چه چيز مانع از سجده كردن تو در برابر آنچه با دستان خود آفريدم شد ......... شيطان گفت : من از او بهترم؛ مرا از آتشى آفريدى و او را از گِلى خلق كردى ......... گفت : به عزّتت سوگند، كه همه آنها را گمراه مى كنم مگر بندگان مخلَصت را». در اين آيه آنچه را در ابتدا به صورت مفرد آورده بعدا به صورت جمع ذكر مى كند.
جواب اين است كه اين سخن، علاوه بر اينكه برخلاف ظاهر آياتى است كه نقل كرديم ، ظهور آيه سوره اعراف نيز آن را ردّ مى كند. در اين آيه پس از نقل داستان آدم و سجده فرشتگان و امتناع ابليس از سجده، مى فرمايد : «اى فرزندان آدم! زنهار كه شيطان فريبتان ندهد، همچنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد و لباسشان را از ايشان بركند تا عورت هايشان را بر آنان نمايان كند». ظهور اين آيه در خصوص شخص آدم ترديد نا پذير است.
همچنين است آيه «و هنگامى كه به فرشتگان گفتيم : بر آدم سجده كنيد. پس همه سجده كردند، مگر ابليس كه گفت : بر كسى سجده كنم كه از گِلى آفريده اى؟ [سپس ]گفت : به من بگو : اين كسى را كه بر من برترى دادى [براى چه بود]؟ اگر تا روز قيامت مهلتم دهى، قطعا فرزندانش را ـ جز اندكى [از آنها ]ـ ريشه كن خواهم كرد» و نيز آيه مورد بحث : «اى مردم! از پروردگارتان كه شما را از يك نفْس آفريد و جفتش را [نيز ]از همان آفريد و از آن دو، مردان و زنان بسيارى پراكند، پروا داريد ......... ». اين آيات نيز، به همان بيانى كه گذشت ظهور در همين معنا دارند.
اين آيات ـ همچنان كه ملاحظه مى كنيد ـ نمى توانند انسان را به اعتبارى آدم و به اعتبارى ديگر، فرزند آدم بنامند. يا به اعتبارى خلقت او را به خاك نسبت دهند و به اعتبارى ديگر به نطفه، بويژه در آيه «انّ مثل عيسى عند الله كمثل آدم خلقه من تراب ثمّ قال له كن فيكون ......... »؛ در غير اين صورت، استدلال آيه به اينكه خلقت عيسى يك خلقت استثنايى و خارق العاده است استدلال درست و استوارى نبود. بنا بر اين، عقيده به اينكه مقصود از آدم در قرآن، آدم نوعى است، همان اندازه آميخته به تفريط است كه عقيده مقابل آن مبنى بر اينكه «اعتقاد داشتن به آفرينش بيش از يك آدم كفر است» افراط آميز. عقيده اخير را زين العرب، يكى از علماى اهل سنّت، ابراز داشته است.

۱۹۶۴۵.عنه عليه السلام : ......... فلَمّا مَهَدَ أرضَهُ ، و أنفَذَ أمرَهُ ، اختارَ آدَمَ عليه السلام خِيَرَةً مِن خَلقِهِ ، و جَعَلَهُ أوّلَ جِبِلَّتِهِ ^۱ . ^۲

۱۹۶۴۶.بحار الأنوار عن أبي المِقدامِ :سألتُ أبا جعفرٍ عليه السلام : مِن أيِّ شيءٍ خَلقَ اللّهُ حَوّاءَ ـ : أيَّ شيءٍ يقولُ هذا الخَلقُ؟
قلتُ : يقولونَ : إنّ اللّهَ خَلَقَها من ضِلعٍ مِن أضلاعِ آدَمَ . فقالَ : كَذَبوا ، كانَ يُعجِزُهُ أن يَخلُقَها مِن غَيرِ ضِلعهِ ؟! فقلتُ : جُعِلتُ فِداكَ يا ابنَ رسولِ اللّهِ، مِن أيِّ شيءٍ خَلَقَها ؟ فقالَ : أخبَرَني أبي عن آبائهِ : قالَ : قالَ رسولُ اللّهِ : إنّ اللّهَ تباركَ و تعالى قَبَضَ قَبضَةً مِن طِينٍ فخَلَطَها بيَمينِهِ ـ و كِلتا يَدَيهِ يَمينٌ ـ فخَلَقَ مِنها آدَمَ ، و فَضلََت فَضلَةٌ مِن الطِّينِ فخَلَقَ مِنها حَوّاءَ . ^۳

۱۹۶۴۷.الإمامُ الصّادقُ عليه السلام :إنّما سُمِّيَ آدَمُ آدَمَ لأنّه خُلِقَ مِن أديمِ الأرضِ . ^۴

۱۹۶۴۵.امام على عليه السلام : ......... چون زمينش را آماده ساخت و فرمانش را روان ساخت، آدم عليه السلام را به عنوان مخلوق برتر خود برگزيد و او را نخستين آفريده خود [از نوع انسان] قرار داد.

۱۹۶۴۶.بحار الأنوارـ به نقل از ابو مقدام ـ: از امام باقر عليه السلام پرسيدم : خداوند حوّا را از چه آفريد؟ فرمود : اين مردم چه مى گويند؟ عرض كردم : مى گويند : خداوند او را از يكى از دنده هاى آدم خلق كرده است. فرمود : نادرست مى گويند. مگر عاجز بود از اينكه او را از غير دنده آدم بيافريند؟ عرض كردم : فدايت شوم يا بن رسول اللّه ! او را از چه چيز آفريد؟ فرمود : پدرم از پدرانش عليهم السلام به من خبر داد كه رسول خدا فرمود : خداى تبارك و تعالى مشتى گل برداشت و آن را با دست راست خود ـ هر دو دست خدا راست است ـ به هم آميخت و از آن آدم را خلق كرد و مقدارى از آن گل اضافه آمد كه از آن حوّا را آفريد.

۱۹۶۴۷.امام صادق عليه السلام :آدم را آدم ناميده اند، چون از اَديم زمين آفريده شده است.