كه مجموع آن را مى توان »علوم حديث« ناميد، در همين بستر زاده شدند.
درنگى در ميراث گذشته و تتبّع در كتب فارسى و مصادر تاريخى نمايانگر آن است كه عالمان شيعى در حفظ و كتابت، تدوين و تبويب، شرح و ترجمه حديث و نيز در شاخه هاى مختلف علوم حديث چون رجال و درايه تلاش هاى ارزنده اى داشته اند.
شاگردان امام صادق (ع) را - كه از آن حضرت حديث فرا مى گرفتند - چهار هزار گفته اند ۱ و شيخ طوسى در كتاب رجال نام 3223 راوى از آن حضرت را ثبت كرده است. حسن بن على وشاء بيست سال پس از وفات امام صادق (ع) مى گويد: در مسجد كوفه نهصد نفر را ديدم كه مى گويند: حدثنى جعفر بن محمّد. ۲ اين گروه از شاگردان چهارصد اصل را در حديث تأليف كردند كه به اصول اربعمأة معروف است.
۳ شسيخ حر عاملى مى گويد در زمان ائمه شش هزار و ششصد كتاب حديثى تأليف شد: وامّا ما نقلوا منه - ولم يصرّحوا باسمه - فكثير جداً مذكور في كتب الرجال يزيد على ستة آلاف وستمأة كتاب على ما ضبطناه. ۴ يكى از نويسندگان با تفحص در كتب رجال و فهارس 1695 كتاب را از دوره حضور به ثبت رسانده است. ۵ برخى از شاگردان ائمه بيش از چند تأليف حديثى داشته اند. محمّد بن
1.. الارشاد، ص ۲۷۱؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۲۷۴؛ اعلام الورى، ص ۲۷۷؛ الذريعة، ج ۲، ص ۱۲۷.
2.. رجال نجاشى، ص ۲۸؛ سيرة الائمة الانثى عشر، ج ۲، ص ۲۴۶.
3.. دراسة حول الاصول الأربعمأة، ص ۱۲؛ مستدرك الوسائل، ج ۳، ص ۷۷؛ الذريعة، ج ۲، ص ۱۲۹؛ الارشاد، ص ۲۷۱، ذكرى الشيعة، ص ۶.
4.. وسائل الشيعة، ج ۳۰، ص ۱۶۵.
5.. سير حديث در اسلام، ص ۳۱۰ - ۳۱۱.
