توطّن در قصور جِنان و ملزم حصول سعادت لقا و منتج وصول به دولت فنا و بقاست ، اطوار بسيار و مراتب بى شمار است . امّا از روى اجمال و كلّيه ، دو مرتبه ، ايشان را دست دهد كه مضمون كلام نبوى عليه السلا ^۱ مخبر از آن و امر بدان بود:
مرتبه اول ، اطمينان نفس است كه آن ميرانيدن اوست از اوصاف ذميمه شيطانى و سبعى و بهيمى و زنده گردانيدن او به اخلاق حميده انسانى و اين حال ، بدايت كمال بود ؛ چه ^۲ سَيَران در صحراى عالم روحانى و طيران در فضاى ملك معنوى ، بعد از فوز بدين رتبه ميسّر گردد و اين حالت را با حالت موت از سه وجه ، مناسبت بود ؛ يكى آن كه جميع اوصاف قبيحه و اهواى سيئه و مشهيات ^۳ و مرغوبات ، در اين مرتبه زايل گردد ، چنانچه به موت . دوم ^۴ آن كه چون نفس ، مطمئنه شود ، صفت ترابيّت بر او غالب گردد و موت ، خود بر طبع خاك بود . سيوم ^۵ آن كه انسان بعد از اطمينان نفس ، به علوم ^۶ و حقايق عالم باطن متنبه شود ؛ چنانچه به موت از اسرار عالم باقى ، تنبّهى حاصل مى نمايد . و اشعار بدين مقصود در كلام انبيا و اوليا ـ سلام اللّه عليهم أجمعين ـ بسيار است و از كمال اين مرتبه خبر داده است ؛ آن كه گفته:

نظم

خاك شو خاك تا برويد گُلكه بجز خاك نيست مظهر كُل
مرتبه دوم ، فناست در بحر احديّت و اتصال به مبدأ حقيقى كه حضرت وحدت است و در اين حال ، چون ادراك و شعور و تعيّنات ، جمله مرتفع و از همه مبرّا و منزّه است ، به موت ، اشبه بود .
اما در كسب رتبه اولى چون بنده را فى الجمله اختيارى هست ، امر به تحصيل آن از تكليف مالايطاق ، خالى بود و در ثانيه اگر چه بنده را هيچ اختيارى نبود ، ليكن ^۷