در
بوستان دانش
(گذار در كتاب‌خانه مركزی آستان حضرت عبدالعظیم(ع)
تاریخچه
 مدفن
حضرت عبدالعظیم(ع) از ابتدا مورد توجه شیعیان بوده و تقریباً نیم قرن
پس از وفات آن حضرت، علاقه‌مندان و حتی بعضی از حكام و سلاطین، نسبت به
ساخت
بقعه، توجه خاص مبذول داشته‌اند. قسمتی از سر در آذین شده بقعه (متعلق
به زمان آل بویه) و حوزه علمیه آستان (متعلق به زمان سلجوقیان) بیان‌گر
آن است كه آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) ازهمان ابتدا پایگاه علمی و
فرهنگی بوده و یقیناً این پایگاه علمی از وجود كتاب‌خانه بی‌بهره نبوده
است.
متأسفانه از چگونگی تأسیس اولین كتاب‌خانه، اطلاع دقیقی در دست نیست
ولی تا آنجا كه شواهد نشان می‌دهد، در سال 942 قمری كه شاه طهماسب صفوی
اقدام به توسعه آستان حضرت عبدالعظیم و امامزاده حمزه(ع) نمود، تولیت
آستان رابه یكی ازفرزندان خاتم المجتهدین (داماد محقق كركی) كه از
جایگاه علمی والایی برخورداربود، سپرد.
در
همان عصر، حوزه علمیه و كتاب‌خانه كه با حمله مغول و تیمور تقریباً
منهدم گردیده بود، ،حیات مجدد پیدا نمود و كتاب‌خانه بزرگ و معتبری با
مجموعه‌ای از كتب نفیس و كم نظیر دائر گردید. نمونه‌ای از نفائس آن
كتاب‌خانه، 120 جلد كتاب خطی است كه شاه عباس صفوی در ذی القعدة
الحرام 1037 قمری، به خط و مهر خود وقف كتاب‌خانه آستان نموده (1) و در
وقف‌نامه آن ذكر كرده است: ((هركس این كتاب را از كتاب‌خانه خارج
نماید، در خون حضرت اباعبدالله الحسین(ع) شریك و سهیم باشد)) متاسفانه
با ازبین رفتن كتاب‌خانه، كتب وقفی او نیز، با این كه خارج كننده كتاب
از كتاب‌خانه را در خون حضرت اباعبدالله(ع) شریك دانسته آن كتب نیز به
تاراج رفت. تنها پس از تأسیس كتاب‌خانه جدید شش جلد ازآنها به
كتاب‌خانه بازگشته و اكنون موجود است. یك جلد آن
نفحات اللاهوت
محقق كركی است.
تأسیس كتاب‌خانه جدید
در
سال 1323 شمسی آقای جواد موذنی (مؤذن آستان) به وجود كتاب‌خانه قبلی پی
برده، موجودیت آن را با تولیت وقت، آقای حاج سید احمد هدایتی كه فردی
فاضل، متدین و علاقه‌مند به علم وادب بود، در میان گذاشته، احیای مجدد
كتاب‌خانه آستان مقدس را خواستار گردید. ایشان وی را همراه با فرزند
خود آقای دكتر محمد علی هدایتی (استاد دانشكده حقوق دانشگاه تهران)
مأمور تأسیس كتاب‌خانه فعلی نمودند.
ابتدا
با خرید حدود ششصد جلد كتاب از كتب مرحوم نظرپاك (یكی ازاساتید مدرسه
سپهسالار) كتاب‌خانه‌ای در ضلع شرقی صحن حضرت امامزاده حمزه(ع) دائر و
در تاریخ 1/4/1324 مورد بهره برداری قرار گرفته، طی حكمی آقای جواد
مؤذنی به عنوان امین، به مدیریت كتاب‌خانه منصوب گردید. وی ضمن تماس با
افراد علاقه‌مند به كتاب، با علما و مؤلفین نجف اشرف و الازهر مصر
مكاتبه و از آنان درخواست همكاری نمود. خوشبختانه آنها نیز به احترام
وجود مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) كتبی را تقدیم نمودند.
با
گذشت زمان، علاقه‌مندان به آستان مقدس، با اهدای كتب بر تعداد آنها
افزودند. تا آنجا كه در سال 1339 شمسی كتاب‌خانه با كمبود جا مواجه
گردید.
همزمان با كمبود جا در كتاب‌خانه، سرتیپ محمد میمند (یكی از افسران
ارتش ایران) ساختمانی دو طبقه، به مساحت400 مترمربع جهت مدرسه (جنب
راهرو جنوبی صحن حضرت امامزاده حمزه(ع)) بنا نمود. مدیر كتاب‌خانه عدم
تناسب محل را برای مدرسه به وی گوشزد و از او درخواست كرد ساختمان را
در اختیار كتاب‌خانه قرارداده، از تأسیس مدرسه صرف نظر نماید.
نامبرده هم پیشنهاد او را پذیرفت و ساختمان را به عنوان كتاب‌خانه وقف
آستان نمود. سال1340 كتاب‌خانه به محل جدید منتقل و در آذر1340 برابر
با 13 رجب 1381 ق طی جشن باشكوهی بازگشایی گردید، تا این كه در سال
1366 به علت فرسودگی ساختمان و كمبود ظرفیت، كتاب‌خانه تعطیل شد.
در
سال 1369 با تقاضاهای مكرر مراجعین جهت بازگشایی كتاب‌خانه، هیئت امنای
وقت آستان، ساختمانی را كه جهت موزه بنیان نهاده بود، به كتاب‌خانه
اختصاص داده و كتب به محل مذكور منتقل گردید ولی دائر نبود. در همان
سال پس از انتصاب
آیة
الله ری‌شهری به سمت تولیت آستان، مشارالیه دستور شروع به كار مجدد
كتاب‌خانه را صادر نمود و كتاب‌خانه در تاریخ 1/7/1370 مورد
بهره‌برداری قرارگرفت. ایشان جهت توسعه كتاب‌خانه ابتدا 10 هزار جلد
كتاب خریداری و به كتب كتاب‌خانه افزود. همچنین در برنامه طرح توسعه
آستان، احداث ساختمانی را با وسعت5 هزارمترمربع در3 طبقه با كلیه
تجهیزات و امكانات مدرن مد نظر قرارداد كه این پروژه پس از تكمیل در
تاریخ 30/7/1381 مصادف با 15 شعبان1423ق مورد بهره برداری قرار گرفت و
در تاریخ 17/2/83 توسـط
حجة
الاسلام و المسلمین محمدی گلپایگانی رسماً افتتاح گردید.
تعداد كتب خطی، چاپی و نشریات
جمع
كتب اعم از خطی، چاپ سنگی، جدید و نشریات ادواری قریب به51 هزار جلد
است. (به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی و…)
موضوع كتب
چون
اغلب واقفین، علما، مدرسین حوزه و اساتید دانشگاه هستند؛ لذا اكثر
كتب، مرجع و مــتــشـكل از موضوعات ذیل است:
قرآن
و سایر كتب آسمانی ـ كلیات ـ دائرة المعارف‌ها ـ فرهنگ ـ لغت نامه
ـ ادبیات ـ شرح حال ـ طب قدیم ـ تفسیر ـ فقه ـ اصول فقه ـ
كلام و بلاغت ـ اخبار و احادیث ـ مقتل ـ تاریخ ـ جغرافیا ـ فلسفه
ومنطق ـ اخلاق و معارف اسلامی ـ تعلیم وتربیت ـ علوم اجتماعی ـ
زبان‌شناسی ـ علوم پایه شامل: ریاضیات ـ هیئت و نجوم ـ علوم كامپیوتر
ـ فیزیك ـ مكانیك ـ شیمی ـ علوم پزشكی ـ علوم طبیعی ـ هنر و
سایر موضوعات گوناگون دیگر.
كتب رسیده (وقفی، اهدائی، خریداری)
از
سال1373 تا پایان سال1383 با مكاتبات و تماس‌های گرفته شده با صاحبان
كتاب، مؤلفین و اشخاص علاقه‌مند به اهدای كتاب، جمعاً قریب به 26 هزار
و 500 جلد كتاب و نشریه جذب كتاب‌خانه گردیده است. طی این مدت حدود 5
هزار و 700 جلد كتاب خریداری گردیده است.
كتب خطی
كتاب‌خانه دارای مجموعه خطی نفیسی در حدود830 جلد كتاب با بیش ازهزار
عنوان، شامل قرآن‌ها و سایر موضوعات است كه كلیه این آثار توسط اشخاص
خیّر و علاقه‌مند به آستان، وقف كتاب‌خانه گردیده است. در میان آنها
می‌توان به ذكر نمونه‌ای از نفائس آن پرداخت:
1ـ
قرآن كریم:
خط متن، نسخ و كتابت، سه سطر اول و وسط و آخر هر صفحه ثلث جلی، عالی،
بدون رقم ــ تاریخ تحریر940 ق ـ كاغذ سمرقندی، جدول زرین‌دار ـ جلد
سوخته معرق طلاپوش لولادار عالی (قرن 11) شماره صفحات1004، هر صفحه11
سطر ـ قطع وزیری بزرگ به اندازه 200 × 310 میلی‌متر
2 ـ
تحریرالاحكام
علامه حلی: نسخ احمد بن حسن بن یحیی فراهانی، نشان شنگرف جلد میشن مشكی
مقوائی، ربعی، با اجازه پسر علامه حلی مورخ 10
ذی
القعده 759 به خط خود او.
3ـ
مجموعه‌ای در فقه: مربوط به سال 956 قمری. نسخ سده دهم، به گواهی
مكتوب عده‌ای از اساتید دانشگاه، نوشته شهید ثانی، متعلق به علی بن
محمود تبریزی، به خط و مهر او مورخ 1047، ربعی، جلد تیماج سرخ زركوب
مقوائی لولادار شامل:1ـ
المسائل:
از ابن طی به ترتیب كتاب‌های فقهی 2ـ
مقالة فی الحث علی صلوة الجمعة
3ـ
جواب المسائل الثلاث
در فقه 4 ـ
رسالة فی الحیات
از شهید ثانی.
به
طور كلی كتب خطی كتاب‌خانه از نفائس مكتوب است كه فهرست430 جلد آن در
سال1342توسط استاد محمد تقی دانش‌پژوه تهیه و در نشریه شماره3 نسخ خطی
دانشگاه تهران چاپ ومنتشر گردیده است.
در
ابتدای سال 1381 به دستور تولیت محترم، به منظور فهرست‌نویسی مجدد كلیه
كتب خطی و قریب به3 هزار جلد كتاب چاپ سنگی و سربی كمیاب موجود، گروهی
از كارشناسان مجرب به كتاب‌خانه اعزام گردیدند تا پس از فهرست‌نویسی،
همزمان با كنگره بزرگداشت حضرت عبدالعظیم(ع) كه در اوائل سال1382برگزار
گردید چاپ و در دسترس علاقه‌مندان قرارگیرد. گفتنی است كلیه كتب چاپ
سربی در قاهره، بغداد، قسطنطنیه، لیدن (هلند)، كراچی، دهلی، بمبئی
و انگلستان به چاپ رسیده است.
نشریات
هم
اكنون علاوه بر نشریات قبلی و قدیمی موجود، با مكاتباتی كه كتاب‌خانه
جهت ارسال نشریات با 25 نشریه نموده، تعداد 18 نشریه (اعم از هفته
نامه، ماه‌نامه، فصل‌نامه) انتشارات خود را به طور رایگان، جهت استفاده
مراجعین، به كتاب‌خانه آستان ارسال می‌دارند.
تعمیر كتاب
به منظور تأمین نظر واقفین كه تأكید بر عدم خروج كتاب از كتاب‌خانه
نموده‌اند و جلوگیری از سوء استفاده احتمالی از كتب تك نسخه (زیراكس،
تكثیر) كلیه تعمیرات مورد نیاز در محل كتاب‌خانه، زیر نظر استاد
كارآزموده، مجرب و آشنا به تعمیر كتب قدیمی انجام می‌پذیرد.
نرم افزار كتاب‌خانه و نحوه ثبت كتب در رایانه
از شهریورماه 1373 كتاب‌خانه به سیستم رایانه و نرم افزار مجهز گردیده
و تا كنون قریب به 48 هزار جلد با مشخصاتی به شرح ذیل در رایانه ثبت
گردیده است: مؤلف یا مؤلفین، نام كتاب، مترجم یا مترجمین، موضوع
اصلی، ناشر، تاریخ نشر، محل نشر، شماره چاپ، قطع، تعداد صفحات یا
تصاویر، تاریخ ورود به كتاب‌خانه، نحوه تهیه (وقف، خریداری، اهدائی )
زبان، نوع جلد، خطی یا چاپی، بها،
شماره ثبت، كد عنوان و….
در
سال 1373 با مجهز شدن كتاب‌خانه به سیستم رایانه‌ای و ثبت مشخصات كتب
به همت معاون فرهنگی وقت، با انگیزه پاسخ‌گویی به نیاز تحقیقاتی محققین
و اطلاع‌رسانی در كوتاه‌ترین زمان ممكن، جمع آوری و ثبت ریز مطالب
مندرج در كتب و نشریات، به صورتی كه راهگشای مراجعین در اسرع وقت باشد،
آغاز گردید. با توجه به تعداد كتب كتاب‌خانه، انجام این مهم به طور
شایسته، بار مالی سنگینی برای آستان داشت. لذا با كسب اجازه از تولیت
محترم و موافقت مشارالیه، انجام آن آغاز گردید؛ به طوری كه تا ابتدای
سال 1385 از مجموع 28 هزار و 500 جلد كتاب و نشریه (فارسی و عربی) 850
هزار ریز مطلب كه هریك شامل حداقل10 و حداكثر72 حرف می‌باشد ثبت و
آماده استفاده مراجعین گردیده و هنوز ادامه دارد. (ریز مطالب مندرج در
كتب عربی ابتدا به فارسی ترجمه و بعد در رایانه ثبت گردیده است.)
دقت در جمع‌آوری مطالب تا آنجا است كه اگر در حاشیه یا پاورقی و
تعلیقات كتاب، مطلب مفیدی مندرج بوده، آنها نیز ثبت گردیده است.
این عمل، دسترسی به مطالب مندرج در لابه‌لای كتب را بسیار آسان نموده و
كتابی كه طی مدت چهل سال حتی یكبار از آن استفاده نشده را در گردش
مستمر قرار داده است.
البته نمونه مشابه این اقدام، در مؤسساتی از قبیل پژوهشكده
باقرالعلوم(ع) قم در موضوع رجال حدیث، و مركز اسناد تاریخ معاصر
ایران با نمایه‌سازی اسناد و فرامین تاریخی انجام گرفته، ولی گستردگی
این عمل در كتاب‌خانه آستان به حدی است كه در برگیرنده كلیه موضوعات
مندرج در مجموعه مكتوبات كتاب‌خانه آستان است. این وسعت عمل، باعث
گردیده كه آنرا ویژگی منحصر به فرد كتاب‌خانه بنامیم.
اكنون برای روشن شدن اذهان، نمونه‌ای از آن را ذیلاً ذكر می‌نماییم. در
كتاب‌خانه كتابی با نام و یا موضوع اصلی تاریخ هنر مینیاتور وجود ندارد
ولی برای دسترسی به این مطلب زمانی كه به بانك ریز مطالب مراجعه
می‌نماییم، رایانه مطلبی بدین گونه (تاریخ هنر مینیاتور و مراحل
ارتقا و تكمیل آن در ایران(226ـ1736م )) در كتاب سفرنامه
از خراسان تا بختیاری
نوشته هانری رنه دالمانی از صفحه 469 تا 477 را نشان می‌دهد. با
مراجعه به كتاب، پاسخ خود را دریافت می‌داریم، البته در كتابی به نام
سفرنامه كه هیچ‌گونه رابطه‌ای با نام كتاب یا موضوع مورد نظر ما ( هنر
مینیاتور) ندارد.
علاقه‌مندان به آستان مقدس محدث علیم، حضرت عبدالعظیم(ع) می‌توانند
برای كسب اطلاعات بیشتر و اهدای كتاب به كتاب‌خانه و ثبت نام خویش
در زمره دوست‌داران آن حضرت، با شماره تـلـفـن 8 ـ 55950921 داخـلـی
350 ـ 360 ـ 352 و نمابر 55951283 و یا
abdulazim@Yahoo.com
تماس حاصل نمایند.
1. شاه
عباس در بازگشت از سفر مازندران، با رسیدن به تهران سخت بیمار می‌گردد
و برای بهبود خویش به حضرت عبدالعظیم(ع) متوسل شده، نذرمی كند، در صورت بهبود، هدیه‌ای تقدیم آستان نماید كه پس از بهبودی،
جهت ادای نذر، قریه مردآباد شهریار، به انضمام 120 جلد كتاب فوق الذكر
را وقف آستان می‌نماید.
| 
