سنّت
معصومان (ع)میراث شریف ایمان و فضیلت براى انسانهاى حقیقتطلب است كه
جامِ جانِ مشتاقان را از شراب جانفزاى معنویت و حكمت سرشار مىكند.
حقجویان و خداطلبان، هماره در روشناى قدسى سخن معصومان(ع) به پاكىها
و نیكىهاى جاویدان راه بردهاند. بر خوان گسترده «قال المعصوم»، هم
فرزانگانْ طعام دانایى خوردهاند و هم كوتاهدستان ریزهخوارى
كردهاند. و چنین است كه مىبینیم سنّت، پس از كلام روحانى وحى، به سان
دومین مأخذ دینى مسلمانان سهمى سهمگین در توصیف حقیقت دین و بالندگى و
شكوه علوم اسلامى داشته است.
به
دلیل نیاز فزاینده انسان معاصر به معنویت و اخلاق و نیز به دلیل پذیرش
این نكته كه احادیث از جمله متون اساسى دین است، ضرورت فزون بخشى به
گستره مخاطبان حدیث و همگانى كردن این میراث ارزشمند تردید ناپذیر است.
بر این اساس، واحد پاسخگویى مؤسسه علمى ـ فرهنگى دارالحدیث در ادامه
كوشش چند ساله خود كه در حد توان، عهدهدار پاسخ‌گویی به پرسش‌های
حدیثی دانشوران و عموم علاقه‌مندان بوده است، به منظور نشان دادن
گوشه‌ای از فعالیت‌های این واحد، از این پس با صفحهاى در
محدّث
تحت عنوان
گامى به سوى نور،
نمونه‌ای از پرسش‌ها و پاسخ‌های داده شده را در این صفحه ارائه خواهد
كرد.
تعریف
حدیث و اندكى از تقسیمهاى آن، تاریخ نگارش حدیث و چگونگى پیدایش
كتابهاى كوچك و بزرگ حدیثى و معرفى علوم وابسته به حدیث و یادكرد از
شمارى از راویان و محدثان بزرگ و مباحثى از این دست كه به افزایش دانش
عمومى خوانندگان در زمینه حدیث بینجامد، موضوع پرسش و پاسخهاى این
صفحه خواهد بود. در ادامه نیز پاسخگویى به پرسشهاى مربوط به آموزهها
و معارف حدیثى خواهد آمد. علاقه‌مندان مباحث حدیثی می‌توانند جهت طرح
پرسش‌های خود با شماره تلفن 7783030 ـ 0251 تماس بگیرند.
حدیث
چیست و از چه جایگاهى برخوردار است ؟
در
اصطلاح به كلامى كه حكایتگر سخن، رفتار و یا تأیید و تقریر معصوم
(پیامبر و اهل بیت(ع)) است، «حدیث» و گاه «خبر» یا «روایت» گفته
مىشود. (1)
حدیث،
بهدلیل انتساب آن به معصوم و وحیانى بودن محتواى آن، پذیرفته شده
مبناى عقیده، اخلاق و یا عمل قرار مىگیرد. در چنین حالتى است كه
اصطلاحاً گفته مىشود: «این حدیث، حجت است».
قرآن
كریم، به مثابه قانون اساسى اسلام، بیشتر كلیات را بیان كرده و تبیین
جزئیات را به روایات واگذاشته است؛ از اینرو حدیث، پس از قرآن،
مهمترین منبع شناخت دین به شمار مىآید؛ بدین جهت، مسلمانان به
فراگیرى، ثبت و تدوین احادیث، بهرغم برخى فراز و نشیبها، توجه كرده،
مجموعههاى حدیثى را شامل هزاران روایت در موضوعات مورد نیاز
دینداران، فراهم آوردند. پس از آن، دانشهاى رجال، تاریخ حدیث،
مصطلحات حدیث، فقه الحدیث و... براى حفظ، نشر، فهم و تبیین میراث روایى
پدید آمد. تدوین هزاران اثر حدیثى نشان مىدهد كه مسلمانان، از آغاز
تاكنون، پس از قرآن، به حدیث توجه بسیار كردهاند. در دوران معاصر نیز
اندیشمندان مسلمان با نگاهى دوباره به میراث روایى، كوشش گستردهاى را
براى بهره جستن هر چه بیشتر از این منبع عظیم آغاز كردند و با تأسیس
دانشگاه‌ها، مراكز تحقیق حدیثى و... در این راه گام‌هاى مؤثرى
برداشتند.
رابطه
حدیث با قرآن چگونه است؟
اگر
قرآن را به مثابه قانون اساسى اسلام بدانیم، حدیث به منزله لوایحى است
كه با توجه به قانون اساسى، براى تبیین جزئیات و راهكارهاى عملى آن،
تصویب مىشود. همانطور كه لوایح، در كنار قانون اساسى، نشانگر
نگرشهاى بنیادین یك نظام سیاسى است، مجموعه قرآن و روایات نیز بیانگر
نظرگاههاى دین در عرصههاى مختلف زندگى است. همانگونه كه منشأ اعتبار
لفظى و محتوایى قرآن، وحیانى بودن آن است، حدیث نیز اعتبار محتوایى خود
را از وحى وام مىگیرد؛ بدین جهت میان قرآن و حدیث هماهنگى برقرار است
و هیچ‌گاه یكدیگر را نقض نمىكنند؛ از این رو گفته شده است كه حدیثِ
مخالف قرآن، مردود است و از معصوم صادر نشده است، اما حدیث مىتواند در
قالب تخصیص، تقیید و... در قرآن تأثیر گذار باشد. گفتنى است از این
امور به عنوان جمع عرفى میان كتاب و سنّت، و نه تناقض، یاد مىشود.
نگارش
حدیث چگونه آغاز شد؟
ثبت
و نگارش روایات، به عنوان دومین منبع شناخت دین، از آغاز مورد توجه
پیشوایان دینى بوده است و در عصر پیامبر(ص) شمارى از مجموعههاى روایى
همچون
صحیفه على بن ابى طالب(ع)
و
كتاب على(ع)
فراهم آمد.
پس
از رحلت پیامبر اعظم(ص) نگارش روایات به مدت یك قرن، یعنى تا عصر عمر
بن عبدالعزیز، با منع شدید خلفا مواجه شد. برخى از عالمان اهل سنت این
منع را ناشى از نهى پیامبر(ص) از كتابت حدیث دانستهاند، و برخى دیگر
آن را تدبیر خلفا براى عدم خلط حدیث با قرآن، مهجور نماندن قرآن و...
تفسیر كردهاند. اما عالمان شیعه ضمن پاسخ گفتن به این توجیهات، انگیزه
منع را دستیابى به اهداف سیاسى به منظور مقابله با مكتب اهل بیت(ع)
اعلام كردهاند. از دست رفتن بخش عظیمى از میراث روایى و نفوذ روایاتِ
جعلى، از نتایج تلخ این سیاست بوده است. (2)
اما
اهل بیت(ع)، به رغم منع حاكمان از تدوین حدیث، تمام كوشش خود را براى
نشر احادیث و ثبت و ماندگارى آنها بهكار بستند. فراهم آمدن بالغ بر
چهارصد جزوه كوچك و بزرگ حدیثى(3) در مدت مذكور، فراوانى روایات شیعه و
نیز پیراسته بودن بیشتر این روایات در مقایسه با روایات اهل سنّت، گواه
این سخن است. اما اهل سنت در قرن دوم با فرمان عمربن عبدالعزیز تدوین
احادیث را آغاز كردند، و در قرن سوم مجموعههایى از جمله «كتب ستّه»(4)
را پدید آوردند.
خبر
متواتر و خبر واحد به چه حدیثى گفته میشود؟
حدیثى
متواتر است كه شمار راویان آن در هر دوره زمانى به حدى باشد كه امكان
تبانى آنان بر جعل حدیث وجود نداشته باشد. پیداست اگر خبرى توسط یك یا
چند نفر معدود نقل شود این احتمال كه خبر مزبور، ساخته و پرداخته آنان
باشد به صورت صد درصد منتفى نیست؛ لیكن اگر ناقلان یك خبر به تعدادى
باشند كه این احتمال هم منتفى گردد، آن خبر را متواتر گویند. ویژگى
چنین خبرى نیز یقینى بودن صدور آن از معصوم است.
خبر
متواتر خود به لفظى و معنوى تقسیم شده است. متواتر لفظى، خبرى است كه
همه ناقلان، مضمون آن را به یك لفظ نقل كرده باشند كه البته این به
ندرت محقق شده است. متواتر معنوى، قدر مشترك مضمون چند خبر است و این
معنا فراوان تحقق یافته است؛ به عنوان مثال خبر ولایت امیرالمؤمنین
على(ع) متواتر معنوى است؛ چه این كه راویان بسیارى با الفاظ مختلف،
اصل واقعه غدیر و احراز مقام ولایت امام(ع) را گزارش كردهاند.
در
مقابل، خبر واحد، حدیثى است كه شمار راویان آن حداقل در یكى از دورهها
كمتر از حد تواتر باشد. خبر واحد به خودى خود یقینآور نیست و تنها در
صورتى كه داراى سند معتبر باشد، قابل قبول و به اصطلاح، حجّت است. (5)
1.
ر.ك: الرعایة فى علم الدرایة، ص50.
2.
ر.ك: آشنایى با متون حدیث و نهج البلاغه، ص 58 ـ 37.
3.
این مجموعههاى حدیثى بعدها به «اصول اربعمأة» معروف شد.
4.
كتب سته یا كتابهاى ششگانه، مهمترین كتابهاى حدیثى سنیان را تشكیل
مىدهد. در فرصت دیگرى، به پرسشهایى در این رابطه پاسخ خواهیم داد.
5.
ر.ك: مقباس الهدایة، ج1، ص 87 - 90 .
| 
