به گاهِ بروز اختلافات دينى سياسى ميان مسلمانان، مسأله صحابه نيز از دايره اختلافاتِ آنها بيرون نماند. اهم اختلافات مسلمانان درباره صحابه را مى توان گردِ دو پرسش جمع كرد: يكى، تعريف صحابه و ديگرى، منزلت آنها و اعتبار قولشان. عالمان و محدثان دريافتند در آنچه از پيامبر صلى الله عليه و آله وسلم به يادگار مانده است، تعريفى آشكار از صحابى و تصريحى فيصله بخش در ميزان منزلت آنان و سطح اعتبار دينى قول آنها ديده نمى شود. از اين رو، كوشيدند در گام نخست، تعريفى از صحابى عرضه كنند. آنها بايد روشن مى كردند كه چگونه مى توان صحابى پيامبر را از غيرصحابى پيامبر بازشناخت. آنها مى بايست با پيش كشيدنِ شناسه ها و مؤلفه هاى صحابى، دايره اى ترسيم مى كردند كه هيچ غيرصحابى به درون آن راه نيابد و از ديگر سو، هيچ صحابى اى از آن دايره بيرون نماند و در گام ديگر، آنها مى بايد شأن صحابى و ميزان اعتبار سخن و عمل او را در امر دين معين مى كردند. مسلمانان همين كه بدين دو كار همت گماردند، اختلاف، آشكار شد. آنها در تعريف صحابى به يك سو نرفتند و در ترسيم دايره اصحاب رسول اللّه صلى الله عليه و آله وسلم يك رأى نبودند. ۱ نيز در تعيين شأن و اعتبار صحابه نيز طيفى از آرا پديدار شد. برخى در عدالت صحابه تا مرزِ عصمت پيش رفتند ۲ و آنها را در هاله اى از قداست، و در ساحتى فوقِ نقد نشاندند؛ به گونه اى كه هرگونه نقد و جرحى درباره آنها روا نبود. ۳ از آن سو، برخى ديگر، نمونه هاى تاريخى فراوانى در نقضِ نظريه عدالت صحابه عرضه كردند ۴ و با تأملى در اعتبار و محتواى احاديث ۵ مربوط به صحابه و درنگ در آيات ۶ مورد استناد، هرگونه دلالتى را مبنى برفرض عدالت براى صحابه رد كردند. چنين شد كه يك سو، ديگرى را به گزافه و زياده گويى درباره صحابه متهم كرد و از سوى ديگر، خود به بى مهرى و ستيز با صحابه متهم شد.
درآمدى تحليلى
پيش از ورود به بحث اصلى اين نوشتار، يعنى تحليل انتقادى تعريف هاى مربوط به صحابه، مباحث مربوط به صحابه را مى توان بدين سان صورت بندى كرد:
1.براى آشنايى با تعاريف مختلف درباره صحابى، ر. ك: صحيح البخارى، ج۲، ص۲۸۷؛ الاصابة فى معرفة الصحابة، ج۱، ص۷؛ تدريب الراوى، ج۲، ص۱۸۶؛ الرعاية فى علم الدراية، ۳۳۹؛ اصول الحديث، علومه و مصطلحه، ص۳۸۵؛ منهج النقد فى علوم الحديث، ص۱۱۶؛ مقباس الهداية، ج۳، ص۲۹۶؛ صحابة رسول اللّه فى الكتاب والسنة، ص۳۹؛ نظرية عدالة الصحابة، ص۱۳۹
2.ابوالاسحاق شاطبى: «سنت صحابه سنتى است كه بدان عمل مى شود و مرجع و مستند است.» (الموافقات، ج۴، ص۴۵۰) ابوعمر قرطبى: «عدالت تمام صحابيان به ستايش خداوند و رسول اللّه از آنان ثابت است.» (الاستيعاب، ج۱، ص۱۱۸) و بيهقى: «اصحاب النبى كلهّم ثقات» (السنن الكبرى، ج۴، ص۴۹۴).
3.ابن اثير: «صحابيان همه عادل هستند و درباره آنها سخن از جرح روانيست. » (اسد الغابة، ج۱، ص ۱۱۰).
4.افرادى چون: سمرة بن جندب، بُسر ابن ارطاة، حكم بن ابى العاص، عمرو بن العاص ، ابوموسى الشعرى، مروان بن الحكم، مغيرة بن شعبه، ضحاك بن قيس، ابوالأعور سلمى، وليد بن عقبه و ... .
5.از جمله، پيامبر صلى الله عليه و آله : «اصحابى كالنجوم بايهيم اقتديتم اهتديتم. » (الكشاف، ج۲، ص۶۲۸ ؛ الموافقات، ج۴، ص۴۵۲)
بسيارى حديث مذكور را مجعول دانسته اند، از جمله: نفحات الأزهار، ج۳، ص۱۱۶.
6.از جمله: سوره بقره، آيه۱۴۳ و سوره آل عمران، آيه۱۱۰.
