44

محمّد على فروغى

محمّد على فروغى ، ذكاء الملك دوّم ، در 22 جمادى الاخرى از سال 1294 (1256 ش) ، در خانواده علم و ادب به دنيا آمد و در محيط فضل و دانش پرورش يافت . پدرش ، ميرزا محمّد حسين فروغى اصفهانى ، ملقب به ذكاء الملك (1255 ـ 1335 ق) ، از شعرا و نويسندگان عهد ناصرى و يكى از نخستين كسانى بود كه ادبيات غنى و پر بار فرانسه را به ايرانيان شناساند . فروغى زير نظر چنين پدر دانشمندى تربيت يافته ، و در سال 1310 ق ، كه وارد مرحله جوانى شده بود ، به مدرسه دارالفنون رفت و پس از گذراندن مقدّمات ، با شوق و ولع زياد به آموختن طبّ پرداخت ، ولى چون اين رشته را مناسب آمال خود نديد آن را رها كرد و به ادبيّات روى آورد .
پدر فروغى در دو سه سال آخر سلطنت ناصرالدين شاه رئيس دارالترجمه بود؛ و به همين مناسبت ، پسر خود را كه در زبان فرانسه پيشرفت كافى كرده بود ، به دارالترجمه برد تا هم فرصت تكميل رشته زبان را داشته باشد و هم درآمد مختصرى به دست آورد . فروغى چندى در دارالترجمه كار كرد؛ امّا چون در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه مدارس ملّى باز شد ، اين خدمت را ترك كرد و به شغل ملّمى پرداخت . وى ابتدا در مدارس ادب و علميه و مدارس كوچك تر ديگر تاريخ و فيزيك و زبان فرانسه تدريس مى كرد ، تا سرانجام به معلمى مدرسه علوم سياسى ، كه در آن دوره از بهترين مدارس پايتخت به شمار مى رفت ، پذيرفته شد .
در زمستان سال 1325 ق ، پدرش فوت كرد و به موجب فرمان رسمى پادشاه
وقت ، لقب ذكاء الملك با رياست مدرسه علوم سياسى به او واگذار گرددى .
فروغى ، در انتخابات دوره دوّم مجلس شوراى ملّى (1327 ق) ، از تهران به نمايندگى انتخاب شد ، و پس از چند رياست مجلس را به عهده گرفت و در اين سمت بود كه ميرزا حسين خان مؤتمن الملك نامزد رياست مجلس شد . و فروغى با اذعان به شايستگى او از اين سمت كنار رفت و نيابت او را در مجلس به عهده گرفت .
فروغى اول بار در كابينه صمصام السلطنه ، كه در هفتم ذيحجه 1329 ق (7 آذر 1290) تشكيل يافت ، وزارت پر دردسر ماليه را عهده دار شد .
پس از سقوط كابينه صمصام السلطنه و بمباران مشهد و به دار آويختن آزاديخواهان تبريز ، همين كه طوفان قدرى فرو نشست ، صمصام السلطنه دوباره بر سر كار آمد؛ و اين دفعه فروغى ، به اصرار مسيو پرتى ، معلم حقوق و مستشار فرانسوى عدليه ، به وزارت عدليه منصوب گرديد؛ ولى طولى نكشيد كه از وزارت استعفا داد و به رياست ديوان عالى تميز اكتفا نمود .
فروغى در كابينه هاى مستوفى الممالك و مشير الدوله باز همان وزارت عدليه را داشت؛ و پس از استعفاى مشير الدوله ، به كُنجِ آرام ديوان عالى تميز پناه برد .
پس از جنگ جهانى اوّل ، دولت ايران فروغى را به عضويت هيئت نمايندگى ايران فروغى را به عضويت هيئت نمايندگى ايران در كنفرانس صلح پاريس انتخاب كرد ، و او در تاريخ 13 ربيع الاول 1337 (25 آذر 1297) ، به اتفاق عليقلى خان مشاور الممالك ، وزير امور خارجه ، براى دريافت خسارات ايران از دولتهاى متخاصم به پاريس رفت؛ ولى به واسطه طرح قراردادى كه نصرت الدوله در تهران با انگلستان امضا كرده بود ، هيئت اعزامى كارى از پيش نبرد و فروغى به ايران مراجعت نمود .
فروغى در كابينه مستوفى الممالك ، كه مقارن دوره چهارم مجلس تشكيل شد و سردار سپه رضاخان وزارت جنگ آن كابينه را داشت ، و نيز در كابينه خود سردار سپه ، وزير امور خارجه بود .
بعد از آنكه رضاشاه به سلطنت ايران رسيد ، فروغى نخستين نخست وزير دوره پهلوى شد (1304 ق)؛ ولى زمامدارى او بيش از شش ماه طول نكشيد و از آن پس ، مشاغل مختلفى را ـ از قبيل وزارت جنگ ، نمايندگى ايران در جامعه ملل ، سفارت كبراى ايران در تركيه و وزارت اقتصاد ملّى ـ عهده دار بود .
در شهريور سال 1312 كه كابينه مخبر السلطنه مستعفى شد ، فروغى باز به نخست وزيرى رسيد ، و در خرداد ماه سال 1314 ، فرهنگستان ايران را تأسيس كرد؛ و تا آذرماه آن سال ، كه موضوع تغيير كلاه و ناآرامى هاى مشهد پيش آمد و منجر به تير باران شدن اسدى (پدر داماد فروغى) گرديد ، در سمت نخست وزيرى باقى بود؛ و از آن به بعد تا شهريور 1320 خانه نشين شد و تمام اين شش سال را به مطالعه و تحرير و تأليف گذراند . ^۱
در شهريور 1320 كه قواى متفقين به ايران وارد شدند ، روز پنجم آن ماه ، به فرمان رضاشاه آخرين بار وظيفه سنگين نخست وزيرى ايران را به عهده گرفت؛ و پس از استعفاى رضاشاه از سلطنت و رفتن او از ايران ، آخرين خدمت مهم خود را كه امضاى قرار داد سه جانبه ايران و روس و انگليس باشد انجام داد؛ و پس از آن ، در نيمه اسفند ماه سال 1320 ، از نخست وزيرى كناره گيرى كرد و به وزارت دربار منصوب شد؛ و بعد از چند ماه ، به سفارت كبراى ايران در واشنگتن مأمور گرديد . و يك سال بعد ، ساعت 9 بعد ازظهر روز پنجشنبه پنجم آذرماه 1321 (17 ذيقعده 1361 به علت سكته قلبى در تهران درگذشت و در ابن بابويه دفن شد . وى تا آخرين روز زندگى رياست فرهنگستان ايران را به عهده داشت .
فروغى يكى از چهره هاى درخشان سياست و ادب ايران در عهد اخير و «نمونه
يك ايرانى كامل عيار تربيت شده و با معرف است كه در كار سياست و علم و ادب و فرهنگ و فلسفه در همه چيز خيلى مبرز و سرشناس و از رجال درجه اوّل محسوب مى شود» . ^۲ او جدا اعتقاد به يك سازمان جهانى داشت كه بتواند از جنگ ها جلوگيرى كند ، و در ميان ملتها صلح و صفاى پايدار اجرا نمايد ، و در مسائل اقتصادى و بهدارى و فرهنگ و خوار بار عمومى دنيا خدمت كند .
ساده و بى تكلف سخن مى گفت و ساده و روان مى نوشت . نظر او را ، در باب استعمال لغات بيگانه در فارسى ، و سبك انشاى فارسى از رساله پيام من به فرهنگستان و نيز از سخنى كه در مقدمه چاپ دوم جلد اوّل حكمت سقراط ، چاپ 1316 آورده به خوبى مى توان فهميد ، آنجا كه گويد:
در رسالاتى هم كه سابق به چاپ رسيده و اكنون تجديد طبع مى شود ، بعضى اصلاحات عبارتى نموده ام يعنى آنها را به فارسى نزديك تر ساخته ام؛ زيرا كه اين جانب به فارسى نويسى هميشه مايل بوده و هستم ، وليكن معتقدم كه شيوه نويسندگى نبايد ناگهان تغيير كند و بايد تدريجا تحوّل بايد كه بر ابناى زمان محسوس نشود . بيست سال پيش هم نوشته هاى اين جانب از اكثر نويسندگان فارسيتر بود ، اكنون در نويسندگى خود باز تغيير شيوه مى دهم تا جايى كه از آن فارسيتر ممكن نشود ، يعنى قيد فارسى نويسى مخلّ فصاحت نگردد . چه عقيده راسخ دارم كه آنجا بايد ايستاد و به عشق فارسى نويسى زبان بسته نبايد شد .
فروغى زبان و ادبيات فرانسه را به خوبى و زبان انگليسى را تا حدّ رفع احتياج مى دانست . وى كتاب هاى زيادى در رشته تاريخ و حقوق و فيزيك براى استفاده متعلمان و مقالات متعددى در جرايد و مجلات نوشته است . آخرين اثرش سير حكمت در اروپا است كه در سه جلد نگارش يافته و شاهكار او به شمار مى رود .