49

محمّد قزوينى

علاّمه محمّد قزوينى فرزند ارشد ملاّ عبدالوهاب ، معروف به ملاّ آقا ، پسر حاج عبدالعلى كدخداى قريه گليزور از قراى بلوك بشاريات قزوين ، است .
پدرش ، ملاّ عبدالوهاب ، كه در محرم سال 1306 فوت كرده ، از مدرسين مدرسه دوست على خان معيّر الممالك در تهران بوده و از علماى عصر خود به شمار مى رفته است . او همان كسى است كه ، با سه تن دانشمند ديگر ، در نوشتن نامه دانشوران شركت كرده ، و بيشتر ترجمه احوال علماى لغت و صرف و نحو و ادب و فقه در كتاب مزبور به قلم اوست .
قزوينى در پانزدهم ربيع الاول از سال 1294 در محله سنگلج تهران متولد شد؛ و تا سال 1306 ق كه پدرش در حال حيات بود ، مقدّمات صرف و نحو را در خدمت پدر آموخت؛ و پس از فوت پدر تحت وصايت و سرپرستى شمس العلما شيخ محمّد مهدى عبدالرّب آبادى قزوينى ، از اجله ادباى عصر و نويسندگان كتاب نامه دانشوران (متوفى 2 جمادى الثانى 1320) ، قرار رفت و نزد اساتيدى مانند حاج سيّد مصطفى قنات آبادى و حاج شيخ محمّد صادق تهرانى و حاج شيخ فضل اللّه نورى مازندرانى و ملاّ على نورى حكمى و آخوند ملا محمّد آملى و حاج ميرزا حسن آشتيانى ، به تكميل تحصيلات مشغول شد و سرمايه كافى از علوم به دست آورد .
قزوينى ، علاوه بر تحصيل در نزد استادان خود ، هر كجا از مرد فاضل و صاحب كمالاتى سراغ مى گرفت به محضر او مى شتاف؛ چنان كه غالبا ملازم خدمت حاج شيخ هادى نجم آبادى و سيّد احمد رضوى ، اديب پيشاورى و ميرزا محمّد حسين ذكاء الملك فروغى بود .
قزوينى ، در ايام تحصيل در تهران ، با مختصر مستمرى كه پدرش از بابت عضويت در دارالتأليف زمان ناصرى داشت ، امرار معاش مى كرد؛ و ضمنا به بعضى از دوستان و آشنايان خود درس عربى مى داد ، و در كارتر ترجمه مقالات و كتب از زبان عربى ، به روزنامه تربيت با كتاب هايى كه به وسيله آن انتشار مى يافت كمك مى كرد .
احمد عبدالوهابى ، برادر كوچك تر قزوينى كه اندكى قبل از سال 1322 ق از طرف شركت عمومى مأمور لندن شده بود ، پس از مدّتى اقامت در آنجا ، برادرش را براى ديدن و مطالعه نسخ خطّى كتب عربى و فارسى به لندن دعوت كرد؛ و قزوينى ، كه در آن هنگام در سنين 26 از عمر بود ، به سوى اروپا حركت كرد بدين قصد كه ، پس از اكمال مطالعه ، با برادر به ايران برگردد . ليكن اين سفر موقتى سى و شش سال طول كشيد .
قزوينى در لندن ، پس از آشنا شدن به طرز كار خاور شناسان ، به دعوت پرفسور ادوارد براون و امناى اوقاف گيب دست به كار تصحيح و انتشار تاريخجهانگشاى جوينى زد؛ و چون بهترين نسخ آن كتاب در كتابخانه ملّى پاريس بود ، پس از دو سال اقامت در لندن ، در ماه ربيع الثانى 1324 به پاريس رفت و از آن تاريخ تا سال 1333 ق ، هميشه در پايتخت فرانسه مقيم بود؛ و در اين مدّت ، به نشر جلد اوّل تاريخ جهانگشاى جوينى و آماده كردن جلد دوّم آن براى چاپ توفيق يافت؛ و ضمنا چند مقاله و رساله درباره ادبيّات و تاريخ ايران نوشت ، و دو سه متن از متون قديمه فارسى را تصحيح كرد .
قزوينى ، يك سال پس از آغاز جنگ بين الملل اوّل ، به دعوت سيد حسن تقى زاده ، كه در برلين سرپرستى كميته ايرانى آلمان را داشت و در آنجا روزنامه كاوه را منتشر مى ساخت ، به همراهى حسينقلى خان نوّاب كه به سمت سفير ايران در
آلمان انتخاب شده بود ، به آلمان رفت و در 18 ذى الحجّه 1333 (27 اكتبر 1915) به برلين رسيد و تا چندى پس از پايان جنگ در آن شهر ماند . و در روز 13 دى ماه 1298 (4 ژانويه 1920) ، يعنى يك سال پس از خاتمه جنگ ، به دعوت ميرزا محمّد على خان فروغى ، به پاريس برگشت و تصحيح كتبى را كه نيمه كاره مانده بود از سر گرفت . و هم در اين اوقات بود كه از طرف وزارت فرهنگ وجوهى در اختيار او گذاشته شد كه از بعضى نسخ خطّى نفيس و منحصر عكسبردارى نموده نسخه هاى عكسى را به ايران ارسال دارد ، و او جمعا از 16 كتاب عكس گرفت و با مقدمه هاى فاضلانه اى به ايران فرستاد . ^۱
قزوينى در سال 1318 ، به علّت بروز جنگ بين الملل دوّم و اشكال اقامت خارجيان در اروپا ، فرانسه را ترك كرد و بعد از سى و شش سال غربت ، در مهر ماه آن سال ، براى اقامت دايم به ايران بازگشت . در ايران نيز اوقات قزوينى پيوسته مصروف مطالعه و تحقيق و تصحيح متون قديمه بود . وى در اواخر عمر بيمار شد و دست و پايش از كار افتاد ، تا آنكه در حدود ساعت ده و نيم بعدازظهر روز جمعه ششم خرداد ماه 1328 (28 رجب 1368) در شهر تهران درگذشت و در حرم حضرت عبدالعظيم عليه السلام دفن شد .
قزوينى وسعت علم و اطلاع شرقى را با روح تحقيق و انتقاد علماى مغرب زمين در وجود خود جمع كرده بود .
بسيار مى خواند و كم مى نوشت . كار او در تحقيق و استقصاى مطالب به وسواس كشيده بود . گاهى روزها و ماهها ، براى يافتن صورت صحيح كلمه اى يا واقعه اى و يا تاريخى ، كلّيه مصادر و مآخذ را تحت مطالعه در مى آورد . نوشته هاى او چندين بار قلم خوردگى و حذف و اضافه و حواشى متعدّد داشت؛ و شايد به همين دليل باشد كه آثار و تأليفات زيادى از او باقى نمانده است . مثلاً تصحيح و تحشيه سه جلد تاريخ جهانگشاى جوينى از سال 1291 تا 1316 ش ، بيست و پنج سال ، يعنى ثلث اوقات عمر او ، طول كشيده است . ^۲
تقى زاده درباره دقّت فوق العاده او در تحقيق مطالب گويد:
دقّت و روح انتقادى آن مرحوم به درجه اى بود كه گاهى از بيقيدان و حتى بعضى از فضلاى محقق معمولى ، به وسواس منتسب مى توانست بشود؛ و كاش اين وسواس ، به هر افراطى كه باشد ، در بين نسل جديد فضلاى مملكت شايع و معمول بشود! ^۳
اين بود كه:
از يك عمر تحقيقات علاّمه قزوينى جز مقدمه و تعليقات چند كتاب ، مانند لباب الالباب و تاريخ جهانگشاى جوينى و نقطة الكاف و چهار مقاله ، و مقالاتى چند ... به وجود نيامد . و عجب آنكه ، باآن همه دقّت و پژوهشى كه از خواص ذاتى مرحوم قزوينى بود ، باز هم در مواردى اشتباهاتى ولو نادر از او مشهود گشت . همه موضوع عبارت «تلوينا» به جاى «تِلونُبا» يا «تلونُبى» را (در لباب الالباب) مى دانيم كه آن دانشمند بزرگ را در آن باب ذهولى روى داده بود؛ و تا آنجا كه به ياد دارم ، اوّلين بار آقاى خانملك ساسانى به آن اشتباه برخورد . ^۴
با اينهمه:
كى مى تواند پيش بينى كند كه به اين زودى كسى از ما به پايه قزوينى تواند رسيد! ^۵