در معجم الادبا گويد ابن فارس نخست فقيه شافعى بود كه سپس مذهب مالكى را اختيار نمود .
قرائن قطعيه قويه تشيّع وى را مبرهن مى نمايد ، چنانچه شيخ طوسى در فهرست خود و ابن شهرآشوب هم در معالم العلما كه هر دو براى شرح حال مصنّفين و مصنّفات شيعه تأليف شده اند به شرح حال وى پرداخته اند و ابن داود نيز در كتاب رجال خود در قسمت ثقاتش درج نموده است . در الذريعه (كه فهرست مصنّفات شيعه مى باشد) به ذكر تأليفات او پرداخته ، در اعيان الشيعه نيز شرح حال او را نگاشته و در تنقيح المقال هم احتمال عامى بودن او را تضعيف نموده است . علاوه بر اينها ، آل بويه با آن همه تعصّبى كه نسبت به مذهب تشيّع داشته اند به معلّمى او تن درداده و از همدان به رى احضارش كردند و اين امر نيز مؤيّد مرام مى باشد و از اشعار ابن فارس است:

و قالوا كيف حالك قلت خير
تقضى حاجة و تفوت حاج
اذا ازدحمت هموم الصدر قلنا
عسى يوما يكون لها انفراج
نديمى هرتى و انيس نفسى
دفاتر لى و معشوقى السراج
اذا كنت فى حاجة مرسلا
و انت بها كلف مغرم
فارسل حكيما و لا توصه
و ذاك الحكيم هو الدرهم
قد قال فى ما مضى حكيم
ما المرء الا باصغريه
فقلت قول امرء لبيب
ما المرء الا بدرهميه
من لم يكن معه درهماه
لم يلتفت عرسه اليه
و كان من ذله حقيرا
تبول سنوره عليه
از تأليفات او است:
1 . الاتباع والمزاوجة
2 . اختلاف النحاة النحوين

28

احمد بن فارس قزوينى رازى

محمّد رضا احسن

او اديبى است نحوى ، شاعر لغوى ، مكنّى به ابوالحسن يا ابوالحسين ، معروف به ابن فارس ، فارس مضمار نحو و ادبيات و بسيارى از علوم متداوله بود ، خصوصا در لغت كه گوى سبقت از ديگران ربوده است . با فقها تحدى كرده و مسائلى در لغت نوشته كه ايشان را به آنها راهى نبوده و از فهم آنها عاجز باشند ، حريرى نيز همين رويّه را از وى اقتباس نموده و در مقامه سى و دويم از مقامات خود يكصد مسئله فقهيّه به همان اسلوب نگاشته است .
از يتيمة الدهر ثعالبى نقل است كه ابن فارس از اعيان علم ، جامع لطايف كتاب و شعرا و اتقان و تحقيق علما ، در بلاد جبل مانند ابن لنكك بوده است در عراق و ابن خالويه در شام و ابن العلاف در فارس و ابوبكر خوارزمى در خراسان .
ابن فارس در وضع مقامات كه معمول به بعضى از ادباى نامى مى باشد مبتكر بوده و فضيلت تقدّم بر ديگران داشت و بديع الزمان همدانى معروف كه در مقامات نگارى مقتداى حريرى است نظم و نسق و اصول مقاماتى را از رسائل و منشأت همين ابن فارس اقتباس نمود ، بلكه در اوقات اقامت او در همدان تتلمذش هم كرد چنانچه صاحب بن عبّاد نيز از تلامذه ابن فارس بوده و از وى روايت نموده و صدوق نيز از وى روايت مى كند .