در سال 1282 ق ميرزاى آشتيانى به ايران بازگشت و در تهران مقيم شد و حوزه تدريس برقرار كرد. حضور ايشان در حوزه تهران به زودى باعث گردآمدن جويندگان علم و دانش گرديد. آقابزرگ تهرانى در اين باره آورده است:او اولين ناشر تحقيقات و نظرات شيخ انصارى در ايران است و به همين جهت افراد از همه جا به سوى او آمدند و طالبين علم گردش جمع شدند. ^۱ شاگرد مبرز او علامه سيد محمد تنكابنى(م 1277 ق) محفل درس استاد را چنين ترسيم كرده است:زمانى كه درس او را ديدم ايشان را داراى مقامى بلند يافتم و گمان كردم اگر مرحوم شيخ انصارى قدس سره در آن زمان زنده بود قادر نبود كه بيانى بهتر و تقريرى كامل تر از بيان و تقرير آشتيانى ارائه كند و دانشمندانى كه در درس او حاضر شدند مرا در اين مطلب تصديق مى كنند. ^۲ حضور ميرزا در تهران كم كم زمينه نفوذ و قدرت معنوى او را در سراسر كشور فراهم نمود و رياست روحانى ايران به وى منتهى شد. خانه او مرجع مراجعات و حل و فصل امور گرديد. همه احكام از اين خانه صادر مى شد و پاى قباله ها و اسناد را مهر و امضاى او اعتبار مى بخشيد. ميرزا حسن در زمان زعامت خود در تهران سفرى نيز به زادگاه خويش يعنى آشتيان كه در آن روز و شايد امروز هم ، شهرى با جغرافياى كوچك ولى تاريخى بلند بوده و هست داشته است. ^۳

رهبرى جنبش تنباكو

از درخشان ترين برگهاى زندگى ميرزا حسن آشتيانى قدس سره رهبرى و هدايت نهضتى بود كه براى لغو امتياز خريد و فروش توتون و تنباكو به پا شد. اين امتياز از سوى دربار ناصرى در رجب 1308 ق به ماژور جرالد تالبوف انگليسى واگذار شد و از پيامدهاى

پس از چند سال اقامت در بروجرد ديگر طبع بلند و ذهن جستجوگر او قانع نمى شد، لذا تصميم گرفت براى استفاده از مركز علم و تقوى تحت شعاع انوار تابناك بارگاه منور مولى الموحدين اميرالمؤمنين عليه السلام راهى عتبات عاليات بشود. ايشان در حالى كه با فقر و نادارى دست و پنجه نرم مى كرد و از هر نوع وسيله سفر محروم بود قدم به راه گذاشت. حتى نوشته اند از آسيب حيوانات نيز در طول راه بى نصيب نبود. در بدو ورود به نجف اشرف مورد پذيرايى پيرمردى از همشهريان به نام شيخ على نقى آشتيانى واقع شد و در منزل وى اقامت كرد. ^۱ اساتيد آيت اللّه آشتيانى در نجف اشرف عبارت اند از:1 ـ علامه شيخ محسن بن حنفر(م 1270 ق)
2 ـ علامه شيخ محمد حسن صاحب جواهر (م 1266 ق)
3 ـ استاد اعظم شيخ مرتضى انصارى (م 1281 ق)
ميرزاى آشتيانى از همان بدو ورود به نجف در درس استاد اخيرالذكر در مسجد هندى شركت مى كرد ولى چون از بيشتر حاضرين كم سن و سال تر بود معمولاً خود را از نظر ديگران مخفى مى كرد تا اين كه به مناسبتى اظهار نظر مى كند. استاد از كلام او تعجب نمود، از نام و شهرتش پرسيد و او را به نزديك منبر فراخواند و بعد از درس او را به خانه برد و پس از مدتى آشتيانى از نزديك ترين شاگردان شيخ انصارى به شمار مى رفت.
ايشان تا پايان عمر شيخ انصارى در نجف ماند و از محضرش استفاده كرد و زمانى كه در 18 جمادى الثانى 1381 ق غم سنگين درگذشت استاد اعظم ، حوزه نجف را فراگرفت و شاگردان مبرز شيخ در منزل ميرزاى رشتى گردآمدند، آشتيانى نقش بسزايى در تثبيت مرجعيت و زعامت ميرزا حسن شيرازى داشت.

بازگشت به ايران