قابوس بن وشمگير زيارى را با سپاهى فراوان به آن سرزمين فرستاد. پس از آن مرداويج و اسفار، رى را به تصرف درآوردند. ۱ مرداويج در مشرق رى، جيلاباد ۲ را ساخت و در آن جا بناها و ايوان ها، باغ ها و بركه هاى شگفت آور ايجاد كرد و كوشيد معمارى و هنر عصر ساسانى را احيا كند و نيز زندانى در آن جا ساخت كه اطراف آن دريايى از آب بود و كسى قدرت گريختن از آن را نداشت. ۳ پس از قتل مرداويج كه به روايتى جنازه او را در رى دفن كردند، كه همان گنبد مرداويج زيارى و ركن الدوله باشد، رى به دست برادرش وشمگير افتاد و سپس با به قدرت رسيدن آل بويه، به تصرف فرزند بويه يعنى حسن بن على در آمد كه او وشمگير را در رى شكست داد. در اين هنگام رى از حيطه قدرت خلفا بيرون شد و زير سلطه شاهان آل بويه قرار گرفت. ۴ اين شهر در قرن پنجم، يعنى هنگام سلطه آل بويه، داراى دو بخش مجزا از هم بود. بخش نخستين آن رى باستانى در جنوب چشمه على، ميانِ باروى عظيمى قرار داشت، ۵ كه قبل از اسلام ساخته شده و به آن «رى برين» يا «رى عليا» مى گفتند. بخش دوم كه «رى جديد» باشد در جنوب شرقى بخش اول و دامنه جنوبى كوه بى بى شهربانو پى افكنده شده بود كه به آن «رى زيرين» يا «رى سفلى» مى گفتند. ۶ (تصوير شماره 3 و4)
1.همان، ص۱۸۷؛ ابن اسفنديار كاتب، تاريخ طبرستان، به تصحيح عباس اقبال، تهران، پديده، خاور ۱۳۶۶ش، ص۶۱؛ ابوعلى مسكويه، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ص۱۶۲
2.جيلاباد يا جليل آباد مرداويج، در مشرق رى واقع و در حدود امين آباد فعلى و اراضى جنوبى آن بوده است.
3.سفرنامه ابودلف در ايران (در سال ۳۴۱ هجرى) تصحيح و تعليق ولاديمير مينورسكى، ترجمه ابوالفضل طباطبايى، تهران، ۱۳۴۲، ص۷۲
4.اصطخرى، مسالك و ممالك، ترجمه جعفر شعار، ص۱۶۲
5.كريمان، همان، ج۱، ص۱۶۷
6.اين ديوار براساس گفته ابن حوقل چند دروازه داشت از جمله دروازه باطان كه از آن به جبال و عراق و دروازه بليسان كه از آن به قزوين و دروازه كوهك، از آن به طبرستان و دروازه هشام، از آن به قومس و خراسان و دروازه سين كه از آن به قم بيرون مى رفته اند (ابن حوقل، صورة الارض، ص۱۲۰).
