و اين گفته ابن حوقل، توصيف رى را كامل مى كند:
«در مشرق، پس از بغداد شهرى آبادتر از رى نيست و نيشابور همه پهناور و وسيع است ولى در آبادى و داشتن بناهاى بسيار، توانگرى مردمان و فراخى به پايه رى نمى رسد.» ^۱ مقدسى نيز پا را از آن فراتر نهاده و گويد «بهترين زمين خلق شده، رى است» ^۲ او در توصيف رى گويد:
«رى سرزمينى بزرگ با ميوه هاى فراوان و بازارهايى وسيع و كاروان سراها و حمام هاى فراوان پاكيزه، آب هاى فراوان، سودمند براى تجارت، داراى انديشمندان بافضل و مردم زيرك و زنان بافهم و درك و عقل و جمال و در آن محله هاى زيبا و نظيف، مدارس و مساجد است كه هيچ مردى در آن از فقه و هيچ بزرگى در آن از علم و هيچ محتسبى در آن از شكوه و هيچ خطيبى از ادب خالى نيست. اين شهر يكى از مفاخر اسلام و مادر سرزمين ها است.» ^۳

مذمت رى

اما برخى نيز در مذمت رى سخن ها گفته اند و عمده اين مذمت ها به سبب كشته شدن امام حسين عليه السلام به طمع ملك رى است. امين احمد رازى در مذمت رى به نقل اشعار خاقانى پرداخته است كه وى به هنگام عبور از رى دچار بيمارى شده است.


خاك سياه بر سر آب و هواى رى
دور از مجاوران مكارم نماى رى
در خون نشسته ام كه چرا چون نشسته اند
اين خواندگان خلد به دوزخ سراى رى
رى نيك بد و ليك صدورش تمام نيك
من شاكر صدور و شكايت نماى رى
عقرب نهند طالع رى من ندانم آن
دانم كه عقرب تن من شد لقاى رى
سر دست زهر عقرب و از بخت بد مرا
شب هاى گرم زاد ززهر جفاى رى
از خاص و عام رى همه انصاف ديده ام
جور نيست زآب و گل جان گزاى رى
. . . . . . . ..
. . . . . . . ..
ديدم سحرگهى ملك الموت را به پاى
بى كفش مى دويد هم از دست و پاى رى^۴
مؤلف تاريخ قم نيز نجات رى را به سبب قم و ساكنانش مى داند:
«و اما رى، واى بر رى از هر دو بال و طرف، آن چه امن و سلامتى آن به سبب قم و اهل قم است. گفتند يا اباعبداللّه دو جناح و طرف رى كدام اند، فرمود يكى بغداد و ديگرى خراسان، به تحقيق شمشيرهاى خراسان و شمشيرهاى بغداد در رى به يكديگر مى رسند. خداوند عقوبت برايشان تعجيل فرمايد و ايشان را هلاك كند. پس اهل رى از اين سبب پناه به مردم قم بردند.» ^۵
بعضى نيز پا را فراتر برده و رى را شهرى شوم و خاك آن را لعنت شده دانسته اند كه از پذيرش حق سرباز مى زند. ^۶ اين امر صرفاً به خاطر همان مسأله طمع عمر بن سعد در حكومت اين شهر است.