مى رفت بناى حرم مطهر مربوط به عصر خوارزمشاهيان، يعنى آغاز سده هفتم هجرى باشد. بعضى نيز براساس قرائن ديگر، چنين مى انديشيدند كه قديمى ترين زمان احداث بنا، عصر سلجوقى است، اما چون اثرى خاص و مستند از عصر سلجوقى وجود نداشت؛ لذا تاريخ قطعى بناى آستانه مطهر را عصر خوارزمشاهيان مى دانستند.

ب ـ آستان در عصر آل بويه

دومين هنگامى كه مى توان از توسعه و بازسازى حرم سخن گفت، عصر آل بويه است. آنان از پادشاهان شيعى قرن چهارم هجرى بودند كه از 320 تا 448 هجرى در عراق و ايران حكومت مى كردند. اين خاندان كه به لحاظ توجه به فرهنگ و تمدن اسلامى بويژه شيعى اشتهارى تام دارند، همت فراوانى در بازسازى و شكوه مقابر و زيارت گاه هاى خاندان عصمت و طهارت مبذول داشتند. امروزه بناهاى باشكوه و مزارات ائمه اطهار در عتبات عاليات و نيز مشهد مقدس و ساير شهرهاى ايران، چشم هر بيننده اى را خيره مى سازد. مقدسى مورخ و جغرافى دان شهير به تلاش پادشاهان بويه در اين خصوص چنين اشاره دارد: «آنان بر قبور خود نيز گنبدهاى باشكوه و مستحكمى مى ساختند كه خراب نشود.» ^۱
يكى از مزاراتى كه توسط ركن الدوله ديلمى توسعه و بازسازى گرديد، حرم عبدالعظيم حسنى عليه السلام بود. در دوران فخرالدوله، به سبب حضور وزيرى دانشمند و اهل فرهنگ، يعنى صاحب بن عباد، تلاش هاى زيادى در اين خصوص به عمل آمد و توجه ويژه اى به توسعه و بازسازى حرم و آستان شد. كارشناسان و متخصصان، پس از پژوهش در اطراف ديوار آجرى درگاه اصلى حرم، كه داراى كتيبه اى از عصر سلجوقى است، يادآور شده اند قسمت هايى از زير و كنار ديواره هاى آن كتيبه در اطراف درگاه ورودى،

مؤلفان، از جمله قزوينى رازى تشريح مى كند، اكثر محلات شهر رى را حنفى ها اشغال كرده بودند. ^۱ بنابراين بديهى است كسى چندان موقعيتى براى احداث مقبره براى او را نيافته باشد. به نظر مى رسد نخستين زمانى كه بنا و مقبره اى براى وى احداث شده، بيست سال پس از دفن او باشد. در آن هنگام محمد بن زيد، داعى علوى، حكومت علويان طبرستان را در شمال تشكيل داد و به اعزاز و بزرگداشت خاندان و بازماندگان اهل بيت و سادات و به ويژه اموات و قبور آنان پرداخت. او مشاهد و مقابرى را كه متوكل از بين برده بود، از جمله زيارت گاه امام على عليه السلام و امام حسين عليه السلام را تا حدودى بازسازى و احيا كرد.
اما اين نكته، نتيجه كاوش هايى است كه كارشناسان در 1348ش به هنگام مرمت و تعمير سردر ورودى سمت شمال حرم مطهر به آن رسيدند. كتيبه اى كوفى و تزيينات آجرى آن، نشان از اين موضوع داشت كه نخستين بناى حرم مطهر حدود پانصد سال قبل از آن چه كارشناسان مى انديشيدند ساخته شده است. ^۲ حاصل اين تحقيقات به صورت كتيبه اى با خط نستعليق برجسته بر پايه هاى طرفين همان در، با اين عبارت ماندگار شد:
«بر اثر بررسى كارشناسان روشن شد كه ساختمان نخستين بقعه مطهر در نيمه دوم قرن سوم هجرى توسط محمد بن زيد داعى علوى تعمير اساسى يافت و درگاه اين بنا نخست به امر پادشاهان آل بويه و سپس به همت مجدالملك قمى (وزير بركيارق) در فواصل چهارصدوهشتاد تا چهارصد و نود قمرى، متجاوز از نهصد سال پيش از اين ساخته شده است. 1348ش».
بنابراين، براساس كتيبه كوفى و نيز تذكر كارشناسان مورد اشاره، روشن مى شود كه بناى نخستين بقعه مباركه را بايد به عصر علويان طبرستان و حدود 20 سال پس از رحلت عبدالعظيم حسنى عليه السلام يعنى حدود سال هاى 272 ـ 275 برگرداند. اين در حالى است كه تا چند دهه قبل، به دليل وجود تاريخ 725هجرى بر روى صندوق آستانه مبارك، تصور