2 ـ آثار و توصيف بناى آستان حضرت عبدالعظيم عليه السلام

علاوه بر بقعه و مجموعه آستان كه تحولات آن در پهنه تاريخ به اختصار روشن شد، آثار و لوازم داخل حرم مطهر و نيز ابنيه ها و عمارت هاى اين مجموعه نيز سابقه اى بس دراز دارند و تحولات عمده اى را شاهد بوده اند. در اين بخش آثار و قسمت هاى مختلف اين مجموعه آرامگاهى را بررسى مى كنيم.

الف ـ آثار تاريخى

1 ـ صندوق عتيق

يكى از نفيس ترين و زيباترين آثار تاريخى آستان و درحقيقت قديمى ترين اثر تاريخ دار، صندوق چوبى روى مرقد حضرت عبدالعظيم است كه در چهارطرف آن آيات قرآنى به خط نسخ و ثلث برجسته، همراه با زيارت نامه توسط يحيى بن محمد اصفهانى در تاريخ 725 ه . ق . حكاكى شده است. ^۱ اين صندوق براساس كتيبه آن، به دستور خواجه نجم الدين محمد، مقارن روزگار ابوسعيد بهادرخان از ايلخانان مغول ساخته شده است. در اين كتيبه به بناى مرقد توسط نامبرده اشاره شده، در حالى كه او بايد

قنات هاى قديمى به آن جا مى آورند». ^۱
هم چنين ليدى شيل همسر وزيرمختار انگليس در عصر ناصرى، كه از اين آستان ديدن كرده مى نويسد: «آن جا زيارتگاه مشهورى است، بارگاه شاه عبدالعظيم، كه مورد توجه فراوان مردم تهران بوده و براى مجرمين نيز محل تحصن شمرده مى شود. عنوان شهر رى درحقيقت به همين محل اطلاق مى شود كه بر روى خرابه هاى رى قرار گرفته و همراه با تپه هايى مشرف بر آن، تقريباً صورت زاويه كوهستان البرز را دارند». ^۲ هم چنين ارنست اورسل در سفرنامه اش مى نويسد:
«در دوفرسنگى جنوب تهران، مقبره «شاهزاده عبدالعظيم» و نيز فرزند امام هفتم، موسى كاظم عليه السلام و برادر امام هشتم على بن موسى الرضا عليه السلام واقع شده است. از هشت قرن پيش به اين طرف اين بارگاه زيارت گاه مسلمانان شيعه است و به اين جهت شهر كوچكى در اطراف آن خودبه خود ايجاد شده است. تهرانى ها دسته دسته بعضى براى زيارت، دعا و طلب حاجات و شفا، كه توسل به اين مقبره در بهبودى بعضى از ناخوشى ها بى تأثير نيست، و بعضى ديگر فقط به منظور سير و سياحت و تماشا به آن جا مى روند. درواقع شاه عبدالعظيم غير از جنبه مذهبى و تقدس اش براى تهرانى ها گردشگاه پررونقى به شمار مى رود. عصر پنج شنبه ها على الخصوص روزهاى جمعه جاده آن جا از پياده ها و سواره، كالسكه، زنان سوار بر اسب و ملاهايى بر پشت الاغ شامى پر است. حتى گاهى شاه يا خانم هاى اندرون نيز باشكوه و تشريفات زياد به اين در رو مى آورند. اين شهر كوچك، منظره دلباز و فرح انگيزى دارد. كنار جويبار كوچه هاى عريض و مستقيم آن، درختان چنار كاشته اند كه سايه آن ها بعد از عبور از جاده اى كه از ميان بيابان خشك و سوزان مى گذرد، بسيار مطبوع و خنك به نظر مى رسد. ورود به قسمت ضريح براى مسيحيان ممنوع است.» ^۳ (تصوير شماره 11)