17 ـ تذكره جغرافياى تاريخى ايران، و .بارتولد، ترجمه: حمزه سردادور (طالب زاده)

رى و همدان

سرحد غربى قومس را منزلگاه رأس الكلب مى دانستند كه در جبال كم ارتفاع غرب لاسگرد واقع بود اين قطعه را يك صحراى نمكزارى كه قريه ديه نمك و يا ديز نمك (عرب ها قصر الملح خوانده اند) در آنجا واقع است از بلوك حاصلخيز خوار (بطليموس خوارا و ايزيدور خاراكسى خواره نه نام برده اند) جدا كرده قريه عمده اين بلوك خوار است كه در اين زمان به اسم تركى قشلاق (يعنى محل سكونت زمستانى) معروف مى باشد. سياحان از برج هاى ديده بانى صحرا اسم مى برند كه تا دوره اخير براى محافظت از تاخت و تازهاى تراكمه داير بود از تعريفات ابن رسته (169) معلوم مى شود كه در قرن دهم از اين قبيل برج ها در آنجا برقرار بوده بين بلوك خوار و رى معبر كوهستانى واقع شده كه اين دو قطعه را از هم جدا مى كند اين معبر كه از سلسله جبال با پيچ و خم كثيرى عبور كرده و در يك جا گشاد و جاى ديگر تنگ مى شود به عقيده اغلب علما همان باب الخزر قديم است كه اسكندر مقدونى در موقعى كه بس را تعقيب مى كرد از آنجا عبور كرده، به عقيده ابن رسته از منتها اليه اين معبر تا قريه آفريدون سه فرسخ و از قريه مزبور تا شهر رى نه فرسخ بوده.
رى كه در قديم راگا نام داشت يكى از بزرگ ترين بلاد ايران بود در قرن ششم قبل از ميلاد در كتيبه هاى داريوش شهر راگا در مدى ذكر شده رى به واسطه قدمت بناى خود به شيخ البلاد معروف گرديد چنان كه بلخ را ام البلاد مى گفتند. بعد سلوكى ها نزديك معبر كوهستانى شهر خاراكس را بنا كردند و فرهاد اول از پادشاهان سلسله اشكانى در نيمه اول قرن دوم قبل از ميلاد ملت مرد را بدانجا كوچانيد (توماشك Persien, I, 221) رى در قرن هفتم به تصرف اعراب درآمد و گاهى مقر خداوندان عرب بود كه تمام قسمت شرقى ايران به انضمام خراسان را در تحت اطاعت خود داشتند. يكى از اين حكمرانان مهدى (پدر هارون الرشيد) بود كه بعدها به تخت خلافت نشست. وى در دوره خلافت پدرش منصور شهرى ساخته و به اسم خود