گرمسيرى است و شمالش بسته و هوايش متعفّن و آبش ناگوارنده و در او وبا ^۱ بسيار بود. و درين معنى گفته اند:
ديدم سحرگهى ملك الموت را بخواب ـ بى كفش مى گريخت زدست و پاى رى. گفتم تو نيز؟ گفت چو رى دست بر گشاد ـ بويحيى ضعيف چه سنجد به پاى رى و در مضحكات آمده كه اصفهانى و رازى را در باب خوشى شهر با هم مناظره شد، هريك هنر شهر خود عرض مى كرد. اصفهانى گفت: خاك اصفهان مرده را تا سى چهل سال نريزاند. رازى گفت: خاك رى مرده سى چهل ساله را بر در دكان به داد و ستد دارد و نمى راند و بدين مضحكه اصفهانى را ملزم گردانيد. شهر رى را شيث بن دم پيغمبر(عم) ساخت. هوشنگ پيشدادى در عمارت آن افزود و شهرى بزرگ شد. بعد از خرابى، منوچهر بن ايرج بن فريدون، تجديد عمارتش كرد، باز در زمان اسلام خرابى يافت،... المهدى باللّه محمّد بن ابودوانيق عبّاسى احياى عمارت آن كرد و شهر عظيم شد، چنانكه گويند سى هزار مسجد و دو هزار و هفتصد و پنجاه مناره در آن بود. دور با روش دوازده هزار گام است. طالع عمارتش برج عقرب. اهل شهر را بر سر سنگى مخاصمت افتاد، زيادت از صدهزار آدمى به قتل آمدند و خرابى تمام به حال شهر راه يافت و در فترت مغول به كلّى خراب شد، و در عهد غازان خان ملك فخرالدين ريى به حكم يرليغ درو اندك عمارتى افزود و جمعى را ساكن گردانيد.

رازى (251 ـ 313 ه .ق) از دانشمندان به نام ايرانى اسلام شيمى دان، فيلسوف و بزرگترين پزشك بالينى اسلام در قرون وسطى بود كه مدت ها رياست بيمارستان ها رى و بغداد را برعهده داشت و ضرورى مى نمايد در تاريخ دانشگاه هاى اسلامى آنجا كه از علوم پزشكى و مراكز آموزشى آن سخن مى رود خدمات ارزنده اين عالم شهير چنان كه در خور مقام علمى او است مورد بررسى و ارزيابى قرار گيرد.
شهر رى در زمان حكومت طغرل بيك سلجوقى (م = 455 ه .ق) و چند سال سلطنت بركيارق مركز حكومت سلاطين اين سلسله بود. نوشته اند كه در مجلس وعظ جامع طغرل در اين شهر بيست هزار تن از حنفيان موعظه مى شدند ^۱ . و در مدرسه امام رشيد رازى كه از مدارس معتبر شيعه در عهد سلطان محمد سلجوقى بود افزون بر دويست دانشمند معروف درس دين و اصول و فقه و علم شريعت مى خواندند و نيز مدرسه شيعى خواجه عبدالجبّار در زمان ملكشاه و بركيارق در شهرت و آبادانى به پايه اى رسيد كه چهارصد طالب از اقطار جهان در آنجا درس دين مى آموختند ^۲ .
از ذكر ديگر كتابخانه ها و مساجد و مدارس رى كه فعاليت علمى و آموزشى داشته خوددارى مى شود و توجه خوانندگان را به كتاب نقض كه پيش از اين معرفى شد و كتاب رى باستان از منابع جديد معطوف مى داريم. ^۳

31 ـ فرهنگ القاب و عناوين شهرها، جعفر ثامنى (معاصر)

3ـ رى: «رى ـ از اقليم چهارم است و ام البلاد ايران و به جهت قدمت آن را شيخ البلاد خوانند. طولش از جزاير خالدات (عوك) و عرض از خط استوا (له ل) شهرى