بسازند. رى كهن در زمان آل بويه از نو آباد شد. ۱
رى، مخصوصا در سده چهارم هجرى قمرى شهرى آباد، پرنعمت، پرآب و پركشت و زرع بود. در اين شهر، چند كتابخانه و هم چنين مساجد و مدارس زيادى وجود داشت. در حدود العالم (تأليف 372 ه.ق) آمده:
رى شهرى است عظيم و آبادان و با خواسته و مردم و بازرگانان بسيار ... و محمد زكريا بِچِشْك از آنجا بود. ۲
اصطخرى (متوفى 346 ه.ق) گويد:
و اما رى و گذشت از بغداد هيچ شهر در مشرق بزرگ تر و آبادان تر از رى نيست. ۳
مقدسى (قرن چهارم هجرى قمرى) ضمن تعريف از خوبى هاى شهر رى، از دشمنى و جنگ و ستيزى كه بين حنفيان و شافعيانِ اين شهر وجود داشت، ياد مى كند:
رى شهرى ارجمند، دلگشا، باستانى فخرآور، پرميوه، داراى بازارهاى گشاده، آبش فراوان، زيانش اندك، بازرگانيش سودمند، دانشمندانش گرانمايه ... اندرزگرانش هنرمند، روستاهايش ارجمندند، كتابخانه اى پرآوازه دارد ... هيزم كم دارند و آشوب بسيار و دل ها سنگين. گروه ها پرخاشگر، پيشنمازان جامع در ستيز با يكديگرند. روزى از آنِ حنفيان و روز دگر از آنِ شافعيان مى باشد ... ۴
به نوشته ابن اثير، تاتاران در 617 ه.ق ناگهان به رى حمله كردند و در آنجا كشتار و غارت عظيمى نمودند:
بر روى هم چند برابر آنچه در رى كرده بودند ويرانگرى و آتش سوزى كردند و مردان و زنان و كودكان را از دم شمشير گذراندند و هيچ كس و هيچ چيز را سالم نگذاشتند. ۵
پس از رفتن تاتاران، باقيمانده مردم رى كه گريخته بودند به شهر بازگشتند و به آبادان ساختن آن شهر پرداختند اما در 621 ه.ق دوباره تاتاران به رى بازگشتند:
مغولان شمشير بر روى ايشان كشيدند و به هرگونه كه دلشان خواست، خون آنها را ريختند و شهر را تاراج كردند و ويران ساختند. ۶
ديگرى رى نابود و قرن ها ويرانه باقى ماند تا تهران سر برآورد، بزرگ شد و آخر رى را نيز به كام خود فرو برد.
محمد بن زكرياى رازى
ابوبكر محمد بن زكرياى رازى، طبيب، فيلسوف و دانشمند بزرگ ايرانى، در حدود 251 ه.ق / 865 م در رى متولد شد و در حدود 313 ه. ق / 925 م در همان شهر فوت نمود. رازى يكى از بزرگ ترين طبيبان و دانشمندان جهان در تمام دوران هاى تاريخ است و براى ايرانيان و مسلمانان هم چون بقراط براى يونانيان و اروپاييان است و او را بايد پدر طب تجربى محسوب داشت. رازى علاوه بر پزشكى، در كيميا (شيمى)، فلسفه، رياضيات و نجوم و ادب شهره عالم بود.
زندگى رازى در هاله اى از ابهام قرار گرفته و در مجموع چنين گفته شده است كه
1.تاريخ دامپزشكى و پزشكى ايران، ج ۱، ص ۱۹۲ ـ ۱۹۶.
2.فتوح البلدان، ص ۴۴۵ ـ ۴۵۰؛ تاريخ بلعمى (تاريخنامه طبرى)، ج ۲، ص ۵۲۴ ـ ۵۲۶؛ رى باستان، ج ۱، ص ۱۵۲ ـ ۱۵۳.
3.حدود العالم، ص ۱۴۲.
4. .
رى تا پيش از حمله مغول همچنان آبادان بود ولى از كشمكش هاى مذهبى آسيب فراوان ديد. در ۶۱۷ ه.ق مغولان به اين شهر حمله كردند. ياقوت حموى كه در اين سال، هنگام فرار از هجوم تاتاران، از رى گذشته بود گويد: پيش از حمله مغول، شافعيان و حنفيان با شيعيان كه نيمى از جمعيت شهر را تشكيل مى دادند، ستيز كردند و آنها را نابود نمودند. سپس شافعيان با حنفيان جنگيدند و بر آنها غالب شدند.
سرانجام تنها كوچك ترين محله رى يعنى كوى شافعيان باقى ماند.
5.به نقل از دايرة المعارف فارسى، ص ۱۱۴۳.
6.كامل ابن اثير، ج ۲۶، ص ۱۵۸.
