تاريخ‏گذارى تفسير موسوم به ابن‏عباس - صفحه 36

مى توان تصور كرد كه شايد وى روايات تفسيرى ديگرى، جدا از الواضح نقل كرده است (يا ديگران از او نقل كرده اند).
بر اساس توصيف فان اِس از نسخه خطى كتابخانه بريتانيا (Or. 4908) ـ كه متعلق به اثر تفسيرىِ مجهولى تدوين يافته در حوالى پايان قرن چهارم است ـ مؤلف گمنام اين كتاب ۱ (يا پدر او، ابومحمد الهروى) از منابعى استفاده كرده كه حاوى هفده اِسنادند و همگى به طريق «الكلبى عن أبى صالح عن ابن عباس» ختم مى شوند. پنج سند از اين ميان، از طريق پدر مؤلف و سپس با واسطه الحسن بن جعفر الزاوهى به عبداللّه بن المبارك الدينورى مى رسند. ۲ و از اين پنج اِسناد، در سه سلسله سند به نام استادان عبداللّه بن المبارك الدينورى (يعنى مأمون بن احمد و عمّار بن عبدالمجيد) تصريح شده است كه عينا در اِسنادهاى تفسير الواضح آمده اند. بر اين اساس، فان اِس نتيجه مى گيرد كه تفسير الواضح يكى از منابع مؤلفِ گمنام اين نسخه بوده است. ۳ ظاهرا استنتاج فان اِس تنها بر پايه اِسناد روايات به دست آمده است؛ چه وى هيچ گاه نمى گويد كه متن روايات منسوب به دينورى در نسخه خطى كتابخانه بريتانيا را با روايات الواضح مقايسه كرده است.
با تمام اين احوال، از آنجا كه در دو تا از اِسنادهاى نسخه خطى، نام الحسن بن على بن بِشر المالينى به عنوان شيخ (و راوى مافوق) دينورى ذكر شده و اين نام در اِسنادهاى الواضح اصلاً نيامده است، مى توان فهميد كه يا تنها بخشى از روايات اين نسخه از الواضح گرفته شده، يا هيچ روايتى، به طور مستقيم، از الواضح نقل نشده است.
به علاوه، آشكار است كه تنها يكى از اِسنادهاى المالينى به على بن إسحاق مى رسد؛ همچنان كه در اسانيد الواضح اين گونه است. اِسناد ديگر به يوسف بن بِلال مى رسد كه در ادامه خواهيم ديد راوى بسيار مهمى در تفسير الكلبى است. اگر اين چند روايت تفسيرى منسوب به عبداللّه بن المبارك الدينورى [موجود در نسخه خطى كتابخانه بريتانيا] از تفسير الواضح گرفته نشده باشند، از چه منبع محتمل ديگرى آمده اند؟ روشن ترين پاسخ اين است كه روايات يادشده به شهادت اِسنادشان، بخشى از منقولات دينورى از تفسير الكلبى بوده اند.
شواهد ديگرى هم در دست است كه نشان مى دهند دينورى صرفا مؤلف الواضح نبوده، بلكه ناقلِ تفسير الكلبى هم بوده است. ريپين نشان داده كه در مقدمه تفسير الواضح، موجود در نسخه خطى لايدن 1651، آمده است كه مهم ترين منبع دينورى براى تفسير مختصرش، تفسير مفصل و مشروح كلبى به روايت يونس بن بلال بوده است. ۴ از اين جا معلوم مى شود كه دينورى حتما اين تفسير را مى شناخته و احتمالاً آن را نقل مى كرده است. نشانه اين مدعا همان اِسنادى است كه در

1.فان إس (Ungenützte Texte ص ۵۴ـ۵۵) گمان مى برد كه اين فرد ابراهيم بن اسحاق الغزنوى باشد.

2.See Van Ess, Ungenützte Texte, pp. ۴۳-۴۶.

3.Van Ess, Ungenützte Texte, p. ۵۱.

4.Rippin, ``Tafsïr Ibn `Abbas, p. ۵۵; Van Ess, Ungenützte Texte zur Karramïya, p. ۵۳, note ۲۲۲.

صفحه از 46