4 ـ 1. بغداد پايگاه نواب اربعه
در عصر غيبت صغرا (260 ـ 329ق) بغداد محل استقرار و سكونت نواب اربعه شد. ۱ به همين سبب، به طور طبيعى مراجعات محدّثان رى به بغداد، به جهات مختلف؛ چون پرداخت وجوهات و نيز مسائل ديگر بيشتر شد. اين امر مسير ارتباط و تعامل هر چه بيشتر اين دو حوزه را فراهم مى كرد.
براى نمونه محمّد بن جعفر بن محمّد بن عون اسدى، در نيمه دوم قرن سوم، وكيل ناحيه مقدسه در رى بوده است. ۲
مقام وكالت اين اقتضا را داشته است كه او براى حضور نزد نواب خاص به بغداد، مسافرت هايى داشته باشد. از نامه امام عسكرى عليه السلام به اسحاق بن اسماعيل نيشابورى چنين برمى آيد كه در عصر امام يازدهم عليه السلام «رازى» به عنوان وكيل ارشد ناحيه رى، و واسطه و رابط بين وكلاى خراسان و عثمان بن سعيد عمرى در سامرا، فعاليت مى كرده است. در اين نامه، امام عليه السلام به همه شيعيان ناحيه نيشابور و بيهق و مناطق اطراف امر مى كند كه حقوق شرعى را به «ابراهيم بن عبده» وكيل بيهق و نواحى اطراف بپردازند و او نيز اموال را به «رازى» و يا هر كسى كه رازى معين كند، تحويل دهد؛ رازى نيز به نوبه خود اموال را به عَمرى تحويل دهد، و ساير وكلاى بلاد نيز مأمورند كه با عمرى در ارتباط باشند. ۳
5 ـ 1. نگارش نامه و كتاب و پاسخ به سؤالات
وجه ديگر ارتباط اين دو حوزه در شكل نگارش بوده است. اين نگارش ها يا در پى پاسخ به پرسش ها و درخواست هايى بوده است كه از حوزه متقابل دريافت مى كردند، و يا در نقد و رد به مكتوبات آنها بوده است.
گفته شده كلينى، الكافى را در اجابت به درخواست يك بغدادى به رشته تحرير درآورده است.
ما در ذكر آثار صدوق شاهد عناوينى چون: ابطال الاختيار و اثبات النصّ، ابطال الغلو و التقصير، الرسالة الثانيه الى أهل بغداد فى معنى شهر رمضان، جواب المسائل الواردة علية من واسط، و در ميان آثار سيد مرتضى نيز شاهد عناوين ابطال القول بالعدد، كتاب الردّ على يحيى و نيز در ذيل آثار طوسى ما شاهد عناوين المسائل الرازيّة، المسائل القميّة و الخلاف هستيم.
نمونه بارز و مشخص اين گونه تعاملات (مكتوب و نگارش)، رديّه مفيد بر الاعتقادات صدوق، تحت عنوان تصحيح الاعتقاد است كه مفيد در آن آرا و اعتقادات صدوق را، به نقد كشيده است.
حضور فعال و كوشاى رازى ها در بغداد، و داشتن ارتباطات وثيق علمى، در قالب هاى مختلف، سبب شد كه زمينه براى رونق و شكوفايى حوزه بغداد، بيشتر فراهم گردد و محدّثان بغداد با گرفتن بهره هاى لازم از اين ارتباطات، و ديگر شرايط و موقعيت هاى ويژه خود، با سبك و نگارش متفاوت
1.كمال الدين و اتمام النعمة، ص۴۷۶.
2.معجم رجال الحديث، ج۱۶، ص۱۷۷.
3.اختيار معرفة الرجال، ص۵۲۷ ، ح۱۰۰۹.
