سرزمين جبال (قهستان و كوهستان)
ابوريحان بيرونى سرزمين جبال را همان ناحيه ماد نوشته است. ۱ لسترنج مى نويسد:
ناحيه كوهستانى پهناورى كه يونانيان آن را مديا مى گفتند و از باختر به جلگه هاى بين النهرين و از خاور به كوير بزرگ ايران محدود بود نزد جغرافى نويسان عرب به نام ايالت جبال معروف بود. ۲
ياقوت با اشاره به مصطلح شدن عراق عجم از بلاد جبل ياد مى كند. و قزوينى نام قوهستان (كوهستان) را كه مرادف فارسى كلمه جبال است براى اين ناحيه
استعمال مى كند. ۳ چهار شهر بزرگ قرميسين (كرمانشاه كنونى)، همدان، رى و اصفهان از زمان قديم بزرگترين شهرهاى نواحى چهارگانه ايالت جبال بود. ۴
تذكر دو نكته در اينجا ضرورى است:
نخست تسامحى در تعابير بيرونى و لسترنج مشاهده مى شود بلاد جبال بر سرزمين ماد منطبق نيست. چون سرزمين ماد شامل ماد خرد (آذربايجان)، ماد بزرگ و ماد راگيان بود. بلكه بلاد جبال منطبق بر ماد بزرگ يا مجموع ماد بزرگ و ماد راگيان است.
دوم اين كه بلاد جبال يا قهستانِ مشهور، مشتمل بر همين نواحى مركزى و غربى ايران بوده است. يعقوبى طبرستان را هم در شمار مناطق بلاد جبل نوشته است. ۵
اما يك ناحيه ديگرى هم به نام كوهستان مشهور است. اين ناحيه شامل جنوب خراسان فعلى و ناحيه طبس استان يزد و بخش شرقى شهرستان نائين در كوير بود كه مركز اين ناحيه شهر قاين بود. استخرى اين كوهستان را بخشى از خراسان به حساب آورده است. ۶ و حمداللّه مستوفى با عنوان بلاد قهستان و نيمروز و زاولستان آورده و نوشته است حقوق ديوانيش داخل مملكت خراسان است. ۷
در جهان نامه متن تأليف شده در 605ه . در وصف قهستان آمده است:
قهستان عراق ـ اين ولايت را جبال خوانند و آن رى و همدان و قم و قاسان و سپاهان باشد، و در اين مواضع كوه بسيار باشد، اما ميان رى و قم و همدان كوه كمتر بود و قهستان معروف اين است. و آن قهستان كه تون و قاين آنجاست ذكر آن در كتب نديده ايم. ۸
همچنين ابوالفدا از ناحيه ديگرى كه قوهستان نام دارد و در منابع جغرافيايى مشهور نيامده است، نام مى برد. وى مى نويسد:
قوهستان شهرى است در كرمان نزديك جيرفت ميان آن و جبال بلوص و قُفْص، داراى نخلستان هاى بسيار. ۹
در حدود العالم متن جغرافيايى قرن چهارم هجرى، ضمن وصف شايستگى هاى كشاورزى و عمران و آبادى و نيروى انسانى ناحيه جبال حدود آن را اين چنين ترسيم مى كند:
جبال ناحيتى است مشرق وى بعضى از حدود پارس است و بعضى از بيابان كركس كوه و بعضى از خراسان. و جنوب وى حدود خوزستان است. مغربِ وى بعضى از حدود عراق است و بعضى از حدود آذربادگان، شمال وى كوه ديلمان است. ۱۰
همچنين، رى مقرّ پادشاهان جبال ذكر شده است. ۱۱
نام رى در بسيارى ديگر از متون كهن، جزو جبال ذكر شده است. يعقوبى مورّخ شهير، رى را از بلاد جبال نوشته است. ۱۲
مقدسى نخستين خُره اقليم جبال ازسمت رحاب را ، رى نوشته است. ۱۳ ياقوت و صاحب مراصد رى را از جبال شمرده اند. ۱۴ ابوالفدا رى را در جدول طول و عرض جغرافيايى بلاد جبل آورده است. ۱۵
1.آثار الباقيه، ص ۱۱۲.
2.جغرافياى تاريخى سرزمينهاى خلافت شرقى، لسترنج، ترجمه محمود عرفان، ص ۲۰۰.
3.همان مأخذ، ص ۲۰۱.
4.همان مأخذ، ص ۲۰۱.
5.تاريخ يعقوبى، ج ۱، ص ۱۷۶.
6.مسالك و ممالك، استخرى، ترجمه قرن ۵ و ۶، ص ۲۱۵.
7.نزهة القلوب، ص ۱۴۲.
8.جهان نامه، محمد بن نجيب بكران، ص ۵۶.
9.تقويم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آيتى، ص ۵۱۲.
10.حدود العالم، ص ۳۸۸.
11.همان مأخذ، ص ۳۹۲.
12.تاريخ يعقوبى، ج ۱، ص ۱۷۶.
13.احسن التقاسيم، مقدسى نيشابورى، ص ۳۸۵. رحاب نامى است كه مقدسى بر ناحيه شمال غرب ايرانِ بزرگ انتخاب كرده است. ناحيه اى كه امروزه مشتمل است بر استان هاى آذربايجان شرقى و غربى و اردبيل و زنجان و جمهورى هاى قفقاز و بخشى از شرق تركيه .
14.معجم البلدان، ج ۳، ص ۱۱۶؛ مراصد الاطلاع، ج ۲، ص ۶۵۱.
15.تقويم البلدان، ابوالفدا، ترجمه عبدالمحمد آيتى، ص ۴۸۸.
