عراق، عراق عجم
قسمت سفلاى بين النهرين با شهرها و روستاها و با محدوده معينى كه در گذر زمان با تغييراتى همراه بوده است، عراق ناميده مى شود. يعنى همان عراق عرب. گاهى چنانچه ياقوت نوشته است:
دو شهر مهم عراق، كوفه و بصره را عراقين خوانده اند. ۱
در جهان نامه نوشته شده است:
عراق، كوفه و بصره را مى خوانده اند و اين دو شهر را عراقين نيز گفته اند. بعد از آن حد عراق زيادت گرفته اند تا بدان جايى كه بعضى از رى بگذشت آن همه شهرها را عراق يا عراقين پندارند. ۲
لسترنج بعد از تعريف محدوده بلاد جبال مى نويسد: اين نام بعدها متروك شد و در قرن ششم هجرى در زمان سلجوقيان به غلط آن را عراق عجم ناميدند تا با عراق عرب كه مقصود قسمت سفلاى بين النهرين بود، اشتباه نشود. ۳
حافظ ابرو در جغرافياى خود ذكر مى كند: اصل عراق در قديم زمين بابل را گويند و در عرب مياه بنى سعد بن مالك و بنى مازن را عراق خوانند... و آنچه از بلاد عجم آن را عراق خوانند، و مقيد كنند به عراق عجم، آن نيز به طريق مجاز است، به سبب آن كه متصل است به زمين عراق، و الاّ در كتبى كه اصحاب اين فن نوشته اند آن را بلاد جبل خوانند.... ۴ در متون كهن و گذشته، عراق، بدون پسوند عجم و به تنهايى نيز براى ناحيه جبال استعمال شده است. و تشخيص آن از عراق (عرب) با دقت در قراين عبارات ميسور است.
اطلاقات ومرزهاى عراق وعراق عجم در ادوار تاريخى يكسان نبوده است.
الف) برخى عراق عجم را معادل بلاد جبال دانسته اند. اعتماد السلطنه در مرآت البلدان مى نويسد:
جبال عبارت است از عراق عجم حاليه. ۵
وى در درر التيجان هم بلاد جبال و مدى و عراق عجم را مترادف دانسته و رى را دومين شهر مهم عراق عجم نوشته است. ۶
ب) عده اى نيز بخش عظيمى از شرق اسلامى يعنى فراتر از نواحى مركزى و نيمه غربى ايران بلكه تا سند و هند را هم داخل عراق نوشته اند و اين بيشتر در عصر امويان و در منطقه شام، معمول بوده است. و ياقوت از قول مدائنى آورده است:
عمل عراق از هيت (شهرى در كنار فرات و از استان غربىِ رمادى
عراق) است تا چين و سند و هند و رى و خراسان و سيستان و طبرستان تا ديلم و جبال. ۷
حافظ ابرو هم از مدائنى عبارت بالا را با برخى اختلاف مضامين نقل مى كند. ۸
ج) حمداللّه مستوفى كه در قرن هشتم مى زيسته ايالت جبال را دو قسمت مى كند. قسمت كوچك تر با عنوان كردستان در باختر مشتمل بر ناحيه كرمانشاه و بخشى از كردستان عراق و اندكى از لرستان و قسمت بزرگ تر، عراق عجم در خاور. در اين تقسيمات مستوفى، ناحيه رى از مناطق مهم عراق عجم محسوب مى شود تذكر اين نكته لازم است كه لفظ عراق علاوه بر عنوان مترادف با جبال و عراق عجم بر ناحيه محدودى از عراق عجم يعنى منطقه اراك با عنوان ولايت عراق اطلاق مى شد. ۹ و اين نام قبل از تغييرات وسيع تقسيمات كشورى 1316 شمسى رايج و مستعمل بود.
1.معجم البلدان، ج ۴، ص ۹۲.
2.جهان نامه، ص ۶۸.
3.جغرافياى تاريخى سرزمين هاى خلافت شرقى، ص ۲۰۰.
4.رى باستان، ج ۱، ص ۳۹ به نقل از جغرافياى حافظ ابرو، ورق ۶۴ صفحه A .
5.مرآت البلدان، ج ۴، ص ۲۰۶۳.
6.درر التيجان، محمدحسن خان اعتماد السلطنه، به كوشش نعمت احمدى، ص ۸۱۴.
7.معجم البلدان، ج ۴، ص ۹۴.
8.رى باستان، ج ۱، ص ۳۸ به نقل از جغرافياى حافظ ابرو، ورق ۶۴ ص A.
9.جغرافياى مفصل ايران، مسعود كيهان، ج ۲، ص ۱۳۷.
