مركزيت سياسى و ادارى تاريخى رى

سرزمين رى به لحاظ موقعيت مطلوب فرهنگى، سياسى، اقتصادى و ارتباطى، در پيش از اسلام و بعد از آن، از جايگاه شايسته اى در مركزيت سياسى و ادارى برخوردار بوده است. دامنه و ابعاد اين اهميّت با شدت و ضعف و فراز و فرودهايى همراه بوده است. و حتى بعد از حمله مغول نيز با وجود تغييرات در مركزيت آن، اعتبار ناحيه اى اين سامان نه تنها تداوم يافت بلكه بيش از دو قرن است كه پايتخت و مركزيت سياسى كشور بزرگ آسياى جنوب غربى يعنى ايران در اين سرزمين واقع است. به لحاظ محدوديت اين نوشتار شرح اجمالى مركزيت سياسى و ادارى تاريخى رى در سه بخش ارائه مى گردد؛ بخش اصلى و نخست، شامل شرح و بررسى كمى و كيفى مركزيت سياسى و ادارى اين سامان در ادوار مختلف تاريخى است. و دو بخش ديگر در تغيير مركزيت سياسى و اسمى سرزمين رى و نوسانات حوزه سرزمينى و سياسى آن است. شهر رى در تاريخ طولانى خود، داراى درجات مختلف مركزيت سياسى و ادارى بوده است. همانند: پايتخت، پايتخت دوم، مركز منطقه وسيع، مركز منطقه نسبتاً وسيع، مركز منطقه اى در حدود استان و مركز منطقه اى كوچك تر از استان.
شمس الدين دمشقى (م727ه) در وصف شهرهاى جبال از شهر رى نام مى برد و مى نويسد:
«ديگر شهر رى است كه پايتخت پادشاهان آل بويه بوده و رى به
معنى نيكويى است. رى، رام فيروز و رى اردشير نيز خوانده شده است. چه هر يك از اين پادشاهان را در آن اثرى است و نيز به سبب محمّد پسر مهدى پسر منصور كه زمانى در اين شهر سكونت داشته محمديه نام يافته است». ^۱
همچنين دمشقى مى نويسد:
«اشكانيان بر عراق عرب و عجم فرمانروايى داشتند و جايگاه دولتشان در رى بود». ^۲
پيرنيا مى نويسد:
«از نگارشات سترابون چنين بايد استنباط كرد كه دربار اشكانى پس از گذشتن زمستان از تيسفون حركت كرده و به طرف گرگان مى رفته و در شهرهايى مانند همدان و رى و شهر صد دروازه توقف مى كرده تا به گرگان مى رسيده». در باب رى، آتنه گويد: «اقامتگاه شاهان اشكانى در بهار بوده (يعنى پايتخت بهاره اشكانيان بوده است) و اين خبر بايد صحيح باشد، زيرا رى را ارشكيّه مى ناميدند. و به قول ايزيدور خارا كسى رى از تمامى شهرهاى ماد بزرگ تر بود و بهار همچنان كه معلوم است در رى غالباً خوب است». ^۳
اعتماد السلطنه مى نويسد:
اما پايتخت سلاطين اشكانى، به زعم مورخين عرب و عجم رى بوده است. ولى اين حرف، به طريق اطلاق سهو است و صحيح
نيست. يمكن [كه] بعد از نضج و قوام و سلطنت، چند نفر از اين سلسله از سلاطين، پايتخت خود را به رى آورده باشند. ^۴
شهر رى از دوران هخامنشى يكى از نقاط آباد و مهم ايران بوده است و در قرون اوّليه اسلام نيز از بزرگ ترين مراكز آبادانى و سياسى ايران محسوب مى شد و مدّت ها پايتخت سلسله آل بويه بوده و در عهد سلجوقيان نيز شهرى بسيار مهم و بزرگ و پرجمعيت به شمار مى رفته و در مواقعى پايتخت آن سلسله نيز بوده است. و بر اثر حمله مغول و سوانح ديگر به كلى ويران گرديد. ^۵
مردآويج بنيان گذار سلسله آل زياد در 316ه .ق در رى مستقر شد. ^۶ مردآويج رى را به پايتختى خويش برگزيد و بناهاى مشيّد در آن به وجود آورد. وليكن عهد وى، ديرى نپاييد. ^۷
اعمال رى، جبل، فارس، اهواز و عراق تا نواحى شام و حجاز، همه در سلطه آل بويه بود. آنها دو شهر بزرگ دنياى آن روزگار يعنى بغداد و رى را دارالملك ساختند و حسن ركن الدوله يكى از سه پسران مشهور بويه در رى استقرار يافت ^۸ و بعد از وى چندين تن از پادشاهان آل بويه پايتخت شان رى بود.
طغرل اوّل از 429 ـ 455 قريب 26 سال سلطنت كرد و در رى از دنيا رفت. ^۹
وى از سلاجقه بزرگ محسوب مى شد. سلاجقه بزرگ شعبه اصلى اين خاندان يعنى طغرل اول، الب ارسلان، ملكشاه، بركيارق محمد و سنجر است. در دوره سلاجقه بزرگ، طغرل رى را به پايتختى خود انتخاب نمود. ^۱۰ اهميت رى در دوره سلاجقه چنان بود كه در سال 463ه رومانوس ديوجانس پادشاه روم، براى فتح بلاد از دست رفته ارمنستان و حدود غربى ممالك خود، با سپاهى، دويست هزار نفرى، كه از يونانيان، گرجيان، مردم بلغار، روسيه و فرانسه تشكيل يافته بود، براى نبرد با الب ارسلان به آسياى صغير آمد و در شهر ملازگرد اردو زد. الب ارسلان، پادشاه روم را به صلح دعوت كرد ولى امپراطور مغرور روم گفت كه در شهر رى با يكديگر صلح خواهيم نمود. ^۱۱
در حدود العالم رى شهرى عظيم و آبادان و مستقر پادشاه جبال، معرفى شده است. ^۱۲ خواجه رشيدالدين فضل اللّه وزير همدانى در شرح تاريخ غزنويان به مناسبت از رى اين چنين نام مى برد:
«سلطان محمود... هفده هزار مرد به وى (مسعود غزنوى) داد تا به شهر رى و دارالملك عراق متمكن و راضى شد». ^۱۳
ياقوت حموى و صاحب مراصد، از رى به عنوان قصبه بلاد جبال ياد كرده اند. ^۱۴ لسترنج مى نويسد:
در زمان ديالمه يعنى در قرن چهارم، چنان كه ابن حوقل مى گويد: دستگاه ادارى دولت در رى بود. ^۱۵
همو مى نويسد:
رى در قرن چهارم هجرى بزرگ ترين مراكز چهارگانه ايالت جبال بوده است. ^۱۶
شروانى محدوده ولايت راز را كه تقريباً با استان فعلى تهران معادل است بيان مى كند و مى نويسد:
ولايت راز محتويست بر بلاد قديمه و نواحى عظيمه همگى از اقليم چهارم، و دارالملك آن شهر رى بوده.... ^۱۷
در فرهنگ معين آمده است:
رى ناحيه اى است قديم كه در عهد هخامنشى بين دربند (دروازه بحر خزر) و درياى خزر و ماد قرار داشت ولى جزو ماد بزرگ به شمار مى آمد. داريوش در كتيبه بيستون از آن ياد كرده است. مركز ناحيه مذكور، شهر رى (در جنوب تهران كنونى) و آن شهرى بزرگ و مركز جبال محسوب مى شد. ^۱۸