اوصاف جغرافيايى رى در گذشته

1. محلّ رى قديم

در باب مكان و محل رى قديم، آراء و عقايد مختلفى اظهار شده است. برخى محلّ شهر رى را در خرابه هاى قلعه ايرج كنونى و اطراف آن مى دانند. ^۱
راولنسن نيز محل رى را در ورامين جستجو مى كرده است. ^۲ در رى باستان از دكتر مهدى بهرامى نقل شده است كه روى هم رفته محل واقعى رى معلوم نيست. ^۳
اعتماد السلطنه مى نويسد:
«به زعم بعضى از فضلا راگز يا رى قلعه ايرج است كه نزديك شهر ورامين مى باشد امّا ظنّ قريب به يقين شهر رى همان حدود اراضى جنوب شرقى دارالخلافه تهران است، كه زاويه حضرت عبدالعظيم از آن اراضى مى باشد، و جلگه رى چون تا ورامين منبسط است، قلعه ايرج در انتهاى شرقى جلگه مزبوره واقع و در آن وقت قلعه نظامى معتبرى بوده و سلاطين كيان آن را براى حفظ مملكت مدى، و محروس داشتن آن از تطاول و حمله هاى قبايل تورانى ساخته وقشون وساخلو درآن گذاشته، و چون در جلگه رى بنا شده، و چندان از شهر رى دورنبوده، يمكن كه آن را هم قلعه راگز مى گفته اند...». ^۴
مرحوم دكتر حسين كريمان در تحقيقى متين و مستند به منابع و متون كهن فراوان و بقايا و آثار موجود و اكتشافات باستان شناسى مى نويسد:
بناى اوّليه و هسته اصلى رى قديم در 6 كيلومترى جنوب شرقى تهران در اطراف چشمه على، شهر رى (كنونى) واقع بوده است. در نزديكى مظهر اين چشمه تپه هايى وجود دارد كه بسيار كهنه و باستانى است و در كاوشهاى علمى كه به عمل آمده است معلوم گرديد كه در آن آثارى نهفته است كه از تمدّنى كهن داستانها دارد. ضمن كاوشهاى علمى كه به سال 1935م به كوشش هيئتى آمريكايى در دامنه جنوبى كوه چشمه على، و اراضى مشرف به باغ صفاييه به عمل آمد، ظروف سفالين مربوط به حدود 4 تا 6 هزار سال پيش پيدا شد و نشان داد كه در كنار و امتداد اين چشمه قديمى، انسانهاى متمدّنى زندگى مى كرده اند و اين ها همان سكنه نخستين پهنه رى هستند.
مرحوم كريمان تشريح و تعيين محل رى قديم را به تفصيل و مستند مورد بحث قرار داده و مى نويسد:
بدون ترديد رى قديم همان مكانى است كه وى حدود آن را مشخص كرده است. ^۵
حتى آن مرحوم محدوده رى به قياس آبادى هاى كنونى را هم مشخص نموده كه اين چنين است:
حدّ شهر از جانب شمال غرب، از اراضى «منصور آباد» و «جوانمرد
قصاب» آغاز مى شده، و از جهت شمال، اراضى «حسين آباد» و «تقى آباد» و «امين آباد» را در ميان مى گرفته، از «امين آباد» به سوى جنوب تا حدود اراضى «فيروزآباد» پيش مى رفته، از آن جا به سمت مغرب از حدود «حاجى آباد» مى گذشته، و تا زمينهاى «كوه حصار» امتداد داشته، سپس به سمت شمال غرب از مشرق «مرقد حضرت عبدالعظيم» مى گذشته است، چنان كه اين مزار از طرف مغرب در خارج شهر و نزديك به آن قرار مى گرفته، حد شهر سپس از جنوب «امامزاده عبداللّه» به سوى شمال غرب ممتد مى شده، و به اراضى «جوانمرد قصاب» اتصال مى يافته است. ^۶