يعنى هركس به واسطه حفظ دين خود فرار كند از زمينى به زمين ديگر اگرچه يك وجب باشد بهشت براى او واجب مى شود و در آن رفيق ابراهيم خليل خواهد بود .

موعظةٌ حسنةٌ

در اين مقام عرض مى كنم : هجرت بر چند قسم است : حرام و واجب و مستحب و مكروه و مباح .
[ 1 ] . امّا هجرت حرام رفتن به بلاد كفر است با عدم اكراه و اجبار و مثل خاطر ، و مراد از بلاد كفر آن شهريست كه مهاجر مسلمان به واسطه توقف در آن از واجبات شرعيّه و مسلّمات ملّيّه از صوم و صلاة و خمس و زكات و حج و اذان و غير آن باز مانده و متمكن اداء از واجبات شريعت مقدّسه نباشد به واسطه استيلاء و تسلّط كفر .
و همين طور است تعرّب بعد از هجرت . يعنى بعد از اينكه شخص از بلاد كفر هجرت كرد به بلاد مسلمانان باز به بلاد كفر عود نمايد . پس مسلم نبايد از بلاد اسلام به بلاد كفر هجرت كند مگر آنكه مضطر شود .
پس امروز بعض مسلمانان كه مايل به بلاد كفر شده اند و مسافرت و مهاجرت مى كند و در آن بلاد عادى به اطوار و اعمال و اخلاق گفتار مى شوند بلكه خود را شبيه به آنها مى كنند بر خلاف اسلام و احكام آن است و به دست خود سر خود مى شكنند ، باز اگر صنايع آنها را تعليم مى گرفتند و مراجعت مى نمودند شايد مسلمانان به واسطه تعليم صنايع از ايشان منتفع مى شدند ، افسوس كه جاهل مى روند و بعضى از آنها كافر ، بلكه معاند باسلام مراجعت مى كند .

راقم حروف گويد : احتمال قوى دارد كه در اين مسافرت ، هر دو مقصود منظور بوده و منافى با يكديگر نيست .
اجمالاً امر آن حضرت در رى مخفى بود و كسى آن جناب را نمى شناخت تا آنكه دوستان و شيعيان در خفاء خدمت او رسيدند و از حالات حسنه آن حضرت اطلاع پيدا نمودند و مسائل حلال و حرام خودشان را سؤال كردند [ و چون ] كمال تقرّب آن جناب را به امامين همامين عليهماالسلام يافتند و بر ارادت و خلوص ايشان افزود ، پس نگذاردند آن حضرت حركت فرمايد .
و در حديث وارد است كه : سزاوار نيست عاقل از خانه اش حركت نمايد يعنى به اختيار خود مگر براى اصلاح امر معاش خود يا براى تحصيل زاد آخرت يا براى لذتى كه حرام نباشد .
پس حضرت عبدالعظيم با حسن عقيده و كمال محبّتى كه به امام زمان خود داشت و انس به وطن مألوف و مجاورت قبور ائمّه هدى عليهم السلام و مصاحبت دوستان و فرزندان ، چه قدر امر بر آن جناب صعب و سخت شد كه مباعدت و مهاجرت را از خدمت ايشان اختيار نمود و به بلد غربت متحصّن گشته و از شهرى به شهرى با كمال خوف و ترس حركت فرموده و در محل خود آسايش نتوانست كند .
و در حديث نبوى صلى الله عليه و آله وسلم منقول است :
« من فرّ بدينه من أرض إلى أرض وإن كان شبراً من الأرض استوجب الجنّة وكان رفيق إبراهيم »^۱.