مقدمه
در روزهايى كه در جوار بارگاه ملكوتى حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام به نگارش فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آستانه مقدّسه مشغول بودم. متوجّه وجود تعداد قابل ملاحظه اى از نسخه هاى خطّى در كتابخانه حوزه علميه و موزه آستانه گشتم و مناسب ديدم كه از آنها نيز فهرستى تهيه كرده و همراه با فهرست آستانه به اهل دانش و تحقيق تقديم نمايم. قضا را چنين شد كه فهرست كتابخانه آستانه در دو جلد و فهرست حوزه و موزه در يك جلد مستقل درآيد.
در اين مختصر از ضرورت فهرست نگارى نسخه هاى خطى سخنى به تفصيل نمى گويم چرا كه اهميّت و فايده آن نيازمند دليل و برهانى نيست و تمامى اهل فن را بر آن اتفاق است. خصوصاً فهرست نمودن مجموعه هاى كوچك پراكنده در شهرهاى دور و نزديك لازم تر و ضرورى تر به نظر مى رسد: چرا كه بيش از نيمى از نسخه هاى ناشناخته و فهرست نشده در كشور ما، مربوط به كتابخانه هاى خصوصى و عمومى كوچك و پراكنده در شهرهاى مختلف است. ۱
بى شك نگارش و انتشار فهرست نامه نسخه هاى خطى هر كتابخانه در حفظ و حراست از نسخه هاى خطى نقش مهمّى دارد، علاوه بر اينكه با فهرست نگارى، چهره هاى ناشناخته و غربت زده نسخه هاى خطى با محقّقان انس و الفتى به هم مى رسانند. چه بسا گنجينه هاى نفيس و ارزش مند كه در گوشه خانه ها، مساجد، مدارس علمى و مشاهد به جهت نداشتن فهرستى منظّم و روش مند و بر اثر عدم اهتمام به آنها مورد دستبرد راهزنان فرهنگى قرار گرفته و به تاراج رفته و يا اينكه تدريجاً راه زوال را در پيش گرفته و با گرد و خاك و موريانه انس برقرار كرده و به مرور زمان گرفتار فرسايش و سرانجام نابود شده اند. متأسفانه نسخه هاى موجود در مدارس علمى اطراف حرم مطهر سيد الكريم نيز به چنين سرنوشتى دچار شده و از صدها نسخه، اكنون تنها هشتاد نسخه خطى در حوزه علميه حرم موجود است! و از صد و بيست نسخه وقفى شاه عباس به كتابخانه آستانه نيز تنها پيج نسخه باقى مانده است. گفتنيها در اين باره بسيار است. و مرا بايد كه سخن را كوتاه كرده و به شمّه اى از تاريخ مدارس علمى رى اشاره نمايم.
مدارس علمى رى
پژوهشگر در تاريخ رى با تتبّع در منابع تاريخى و جغرافيايى در مى يابد كه شهررى در طىّ قرون متمادى از مراكز مهم شكل گيرى و بالندگى تمدّن اسلامى و شيعى و مهد دانش و فضيلت بوده است. وجود كتابخانه هاى بزرگ و داير بودن مدارس فقه و حديث و پرورش بزرگانى همچون ثقة الاسلام كلينى و شيخ صدوق و ابوالفتح رازى در اين شهر گواه صادقى بر اين مدّعاست.
نخستين دوره از حوزه شيعه در رى را بايد در عصر امامان معصوم عليهم السلام جستجو كرد؛ چرا كه دهها تن از بزرگان رى از اصحاب ائمه عليهم السلام بودند و از ايشان روايت نموده اند و شمار قابل توجهى از سادان و امامزادگان در رى اقامت گزيده و به نشر معارف دينى پرداختند.
عبدالجليل رازى در كتاب النقض نام تعدادى از مدارس شيعى رى را در بدين گونه ياد كرده است:
1. مدرسه سيد تاج الدين محمّد كيكى، 2. مدرسه شمس الاسلام حسكا بابويه، 3. مدرسه خانقاه ريان، 4. مدرسه سيّد زاهد ابوالفتوح، 5. مدرسه فقيه على جاستى، 6. مدرسه محله درزان مهران - زادمهران،
