پژوهش‌های منتخب

 از
چند تن از پژوهشگران مؤسسه دار الحدیث به سبب آثار علمی و تحقیقی آنها
در همایش کتاب سال حوزه، همایش اهل قلم اصفهان و دو سالانه پژوهش‌های
برتر حکومت
اسلامی، قدردانی شد.

 در
سومین همایش اهل قلم اصفهان این آثار، برگزیده و شایسته رتبه‌های برتر
شناخته شد:

 ـ


مکاتیب
الأئمه(ع)،
تألیف علی احمدی میانجی، سه جلد، رتبه اول بخش تقریرات و تصحیح در حوزه
علوم قرآن و حدیث، تصحیح مجتبی فرجی، پژوهشگر گروه دانش‌نامه نگاری
پژوهشكده علوم و معارف حدیث.

 ـ
الدنیا والاخرة فی الکتاب والسنة، تألیف محمدی ری شهری رتبه دوم
بخش تقریرات و تصحیح در حوزه علوم قرآن و حدیث، تصحیح سید رسول موسوی،
پژوهشگر گروه دانش‌نامه نگاری پژوهشكده علوم و معارف حدیث.

 ـ
مقاله کوفیان در عصر امام حسین(ع)، رتبه سوم بخش مقالات در حوزه
تاریخ و سیره، اثر سید حسن فاطمی (چاپ شده در مجله


نامه تاریخ‌پژوهان،
شماره 4، زمستان 1384)، پژوهشگر گروه دانش‌نامه نگاری پژوهشكده علوم و
معارف حدیث.

 در
اولین دو سالانه پژوهش‌های برتر حکومت اسلامی نیز، کتاب


بیعت


اثر عباس پسندیده، مدیر واحد حدیث و علوم روان‌شناختی برگزیده شد.

 نشریه
محدّث با تبریک به این پژوهشگران ارجمند، برای آنان آرزوی توفیق
در مسیر نشر فرهنگ و معارف اسلامی را دارد.

تحلیل دانش‌ حدیث با نمایه

 مطابق
تعریف، «نمایه»
( 
Index  )
فهرستِ الفباییِ «کلید واژه‌ها» یا موضوعات و واژه‌های مهم و کلیدی یک
کتاب یا یک دوره نشریه است. نمایه باید به دقت و بر اساس کلید واژه‌های
مهم کتاب یا دوره نشریه تنظیم شود که خود، روش‌شناسیِ ویژه‌ای دارد و
نویسنده، مترجم و ویراستار باید با آن آشنایی کافی داشته باشد.

 هدف
از نمایه این است که به کاربر نشان داده شود که


کجا
می‌تواند به


اطلاعات مورد نظر
خود دست یابد؛ از این‌رو جایگاه و کارکرد نمایه‌سازی (
Indexing )
در فرآیند پژوهش و تولید علم و یافتن آسان اطلاعات مورد نیاز، دارای
اهمیت و سودمندی ویژه‌ای است. امّا آیا به این مهم در حوزه حدیث و در
فعالیت‌های علمی مؤسسه دارالحدیث عنایت شده است؟

 در
مرکز تحقیقات مؤسسه، بخشی به «نمایه‌سازی» اختصاص داده شده است. در
گفتگوی

محدّث
با استاد محمد مرادی درباره نمایه‌سازی آثار منتشر شده یا در حال
انتشار آشنا می‌شوید. نمایه‌سازی موضوعی آثار مؤسسه از سوی وی یا با
نظارت او انجام شده است. وی دانش آموخته حوزه و دانشگاه است و افزون بر
آثار و مقالاتی که از وی منتشر شده، سال هاست در حوزه نمایه  سازی آثار
اسلامی فعالیت دارد؛ از جمله در تدوین و نمایه سازی مجموعه


تفسیر راهنما
نقش برجسته داشته است. استاد مرادی اکنون مدیریت گروه ترجمه پژوهشکده
علوم و معارف حدیث را برعهده دارد.

 در ابتدا، با تعریف جامعی از نمایه و نمایه‌سازی بفرمایید كه این شیو
ه یا فن، چه پیشینه و كاربردهایی دارد؟

 نمایه
را فرهنگستان زبان و ادب فارسى، برابر نهاد واژه
Index
انتخاب كرده است. این واژه، از كلمه لاتینى 
Indicateگرفته
شده و به معناى نشان دادن و خاطر نشان كردن است؛ بنا بر این، این فن،
روش یا دانش، مانند بسیارى از دانش‏هاى بشرى دیگر، خاستگاهى غربى دارد.

 در
تعریف نمایه، گفته‏اند: «ضبط روشمند محتواى اطلاعاتى مدارك، برای
سازمان‌دهى و بازیابى آسان آنهاست». جالب است بدانیم كه به دلیل اهمیت
فوق‏العاده و جهانى بودن موضوع نمایه و نمایه‏سازى، هم سازمان فرهنگى
یونسكو، بخشى از تحقیقات خود را به این كار اختصاص داده و تا كنون
چندین مجلد واژه‏نامه و یا به اصطلاح
Tesarus
/تزاروس و واژه‏نامه تدوین و اصول و قواعد نمایه‏سازى را منتشر كرده و
هم استاندارد ایزو 5963 آن را چنین تعریف كرده: «نمایه‏سازى، توصیف یا
شناسایى محتوایى موضوعى یك مدرك است؛ به عبارتى، نمایه‏سازى، اختصاص
اصطلاحات و توصیفگرهایی براى یك متن یا مدرك، به منظور بازیابى سریع آن
و یا تلاشى براى همزبانى بیشتر میان تولید كنندگان و كاربران است».

 درباره
نمایه و نمایه‏سازى از آن جهت كه به كتاب و كتاب‏دارى مربوط است،
معمولاً در كتاب‌خانه‏هاى معتبر، مانند كتاب‏خانه ملى تصمیم‏گیرى
مى‏شود. هم اكنون در سازمان اسناد و كتاب‏خانه ملى جمهورى اسلامى،
گروهى با نام گروه نمایه‏سازى نشست‌هایی برگزار و در باره نمایه،
نمایه‏سازى، واژه‏پردازى و به كارگیرى اصطلاحات، تصمیم مى‏گیرند و آنها
را اعلام مى‏كنند. جایگاه فن یا دانش نمایه‏سازى، در علم
Library
science
/ كتاب‏دارى و یا 
Informatoin
science/
اطلاع‏رسانى قرار دارد.

 به
وجود آمدن سازمان‏هایى در این زمینه، خود، گویاى كاربرد و ضرورت فراوان
و اهمیت آن است و چندان نیازى نیست كه در این زمینه سخن گفته شود.

 گسترش
اطلاعات و به تعبیرى، انفجار آن و یا انفجار انتشارات، باعث پدید آمدن
روشى در اطلاع‏رسانى شد كه از آن به 
Indexing/
نمایه‏سازى، یاد مى‏شود؛ به دیگر سخن، در پى توسعه روز افزون دانش بشرى
و نیاز به دسترس قرار دادن و استفاده بهینه از آن، دانش پژوهان، بخصوص
كارشناسان كتاب و اطلاع‏رسانى، به این نتیجه رسیدند كه فهرست نگارى
كهن، جواب‌گوى خواست‏ها و پردازش داده‌‏اى جدید نیست و باید چاره‏اى
دیگر بیندیشند تا علاوه بر دقیق‏تر كردن اطلاع‏رسانى، حجم عظیم داده‏ها
را به گونه‏اى سامان‌دهى كرده، در دسترس قرار دهند؛ از این رو، فهرست
نگارى كهن، جاى خود را به نمایه سازى داد و در پى كشف این روش، خود آن
هم به شاخه‏ها و دسته‏هایى تبدیل شد؛ براى مثال، پس از جنگ دوم جهانى،
اطلاعات چنان گسترده شد كه تحلیلگران از احاطه به همه آنها ناتوان شدند
و ناچار براى بررسى و تحلیل دقیق همه داده‏ها، شخصى به نام
Mortimer
taube
در وزارت دفاع آمریكا، روش جدیدى را در نمایه‏سازى پدید آورد كه از آن
به «نمایه‏سازى همارا» یاد مى‏شود.

 حاصل
این كه، نمایه‏سازى، برآیند توسعه دانش بشرى و انتشار روزانه آنها است.
اكنون صدها رشته علمى، با گرایش‏هاى مختلف به وجود آمده و هر یك حاوى
اصطلاحات و واژه‌های فراوانى است كه باید یكایك آنها در جایگاه ویژه
خود قرار بگیرد و كاربر هم یاد بگیرد كه چگونه از آنها استفاده كند؛ از
این رو، براى تفكیك داده‏هاى اطلاعاتى و طبقه‏بندى دقیق آنها، توان،
تخصص و اطلاعات زیادى لازم است. اگر در این مرحله و با ویژگى یاد شده،
كار نمایه‏سازى، درست و دقیق انجام نشود، در واقع نمایه‏سازى، ابتر
مانده است.

 براى
نمایه‏ها، مى‏توان چند كاربرد تعریف كرد: نمایه، از سویى به كاربران و
دانش‏پژوهان، در داورى دقیق یك اثر كمك می‌كند. از طرف دیگر، كلید
واژه‏هاى به كار رفته در یك نوشته، و بسامد آنها را به خوانندگان معرفى
می‌كند و در حقیقت، از كیفیت و كمّیت به كارگیرى واژگان یك تألیف، پرده
برمی‌دارد و اندازه علمى مؤلف را در نوشته او بر ملا می‌كند. مهم‏تر
این كه داده‏ها را طبقه‏بندى شده و آماده در اختیار كاربر قرار مى‏دهد.
كاربران با وجود نمایه، به راحتى پى می‌برند كه اثر، حاوى چه مطالبى
است و آیا به نیاز وى پاسخ می‌دهد یا خیر؟

 در
نمایه‏سازى، باید به دو نكته اساسى توجه شود تا این دانش، كارا باشد:
یكی، انتقال اطلاعات و دوم، قابلیت راهنمایى كاربران به اطلاعات مطلوب؛
به عبارت دیگر، نمایه، باید انتقال دهنده دانش باشد. نمایه، چكیده تمام
عیار متن است.

 در
نمایه‏سازى، تمام اطلاعات متن یا مدرك، باید شناسایى، تحلیل، تبدیل به
واژه‏هاى شناسه (توصیفگرها) و ضبط و طبقه‏بندى شود. منظور از متن، هر
نوع سند و نوشته‏اى است كه مورد مراجعه قرار می‌گیرد.

  نمایه‌سازی در آثار دینی از چه جایگاهی برخوردار بوده و است؟

 اكنون
در مراكز سازمان‌دهى مدارك و اطلاعات علمى، براى هر رشته از علوم،
اصطلاح‏نامه تدوین شده و یا در حال تدوین است تا واژگان هر دانش و
كاربرد آنها شناسایى شود و در نمایه‏سازى مورد استفاده قرار بگیرد.
روشن است كه دانش‏هاى گوناگون، داراى واژگان محدود و تخصصى‏اند؛ از این
رو، به راحتى مى‏توان در باره آنها به تصمیم رسید و در كاربرد واژگان
آنها به راحتى عمل كرد. این ویژگى در معارف دینى، وجود ندارد. آموزه‏ها
و معارف دینى، واژگان فراوانى را پوشش مى‏دهند و بسیارى از این واژه‏ها
هم كاربردى گاه چندگانه دارند. واژه‏هاى مترادف و هم‏ارز و واژه‏هایى
كه گاه، تنها حاوى یك معناى عرفى‏اند و گاه در بردارنده معنایى تخصصى
هستند؛ از این رو، تدوین واژه‏نامه هم براى آموزه‏هاى دینى بسى دشوار
است. نگاهى گذرا به آثار و متون دینى، این واقعیت را به خوبى عیان
مى‏كند. در این آثار، از معارف لاهوتى تا مسائل جزئى مانند خوردن و
آشامیدن و پوشیدن، مطلب هست.

 این
نكته را از این رو گفتم كه یاد آورى كنم در نمایه‏سازى متون دینى، كار
چشمگیر و قابل توجهى صورت نگرفته است و این، مى‏تواند به دلیل یاد شده
باشد. ضمن این كه شاید هنوز خیلى‏ها اهمیت و ضرورت آن را در
نیافته‌اند. البته همزمان با گسترش دانش، نویسندگان دینى نیز،
سیاهه‏هایى براى یافتن سریع مطالب مورد نظر، تهیه كرده‏اند، اما هنوز
به استفاده از یك روش پیشرفته رو نیاورده‏اند. تا كنون معجم‏هاى لغوى و
معنایى قابل توجهى براى متون مقدس دینى اعم از كتاب‏هاى آسمانى و
كتاب‌‏هاى حدیثى تهیه و منتشر شده است؛ مانند


فهرس الكتاب المقدس، معجم اللاهوت الكتابى، قاموس
الكتاب المقدس،
براى كتاب‏هاى مقدس اهل كتاب، و


كشف المطالب،


كشف


الآیات،


طبقات آیات،


فهرس القرآن،


المعجم الموضوعى لمعانى الآیات القرآنیة،


المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظیم،


فرهنگ موضوعى قرآن،


فروغ بى پایان
و

فرهنگ قرآن براى قرآن كریم
و

الكشاف الموضوعى لاحادیث صحیح البخارى،


مفتاح معجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوى،


المعجم الموضوعى لابواب الوسائل
و
المستدرك
و... براى كتاب‏هاى حدیثى.

  به
گمانم، بهترین كار نمایه شده دینى كه من از آن اطلاع دارم و اجمالاً
خود هم در شكل‏گیرى آن، نقش داشتم،


تفسیر


راهنما
است كه اكنون در بیست جلد، با نمایه‏هاى ذیل آیات و نمایه‏هاى پایان
كتاب، چاپ شده و در دسترس عموم قرار دارد. این كتاب و نمایه‏هایش، نشان
مى‏دهد كه انبوهى از مطالب در لا به لاى آیات قرآن كریم ناشناخته بوده
و علاقه‏مندان، از آنها محروم بوده‏اند. نمایه‏هاى


تفسیر راهنما
كه از یك مجموعه نفیس برداشت كوتاه از كل قرآن كریم ساخته شده است،
بالغ بر یك صد هزار عنوان و نمایه است و ما در انتظار چاپ و انتشار آن
در دو جلد مجزا هستیم. امید است خداوند به دست اندركارانش توفیق ارزانى
فرماید.

 پرداختن
به ویژگى‏هاى هر یك از كارهاى یاد شده، فرصت زیادى مى‏خواهد كه در این
مختصر نمى‏گنجد.

 به
هر حال، آثار اسلامى، یعنى متونى كه فعالیت پژوهشى درباره اسلام، روى
آنها انجام مى‏گیرد و فرهنگ و تمدن اسلامى بر اساس آنها پا به عرصه
حیات بشرى مى‏گذارد، حوزه‏هاى گوناگونى را در بر مى‏گیرد. بیشتر آنها
حتی دور از نظر پژوهشگران است و باید با برنامه‏ریزى و تلاشى عمیق و
گسترده براى نمایه كردن آنها و تدوین اصطلاح‌نامه جامع علوم و معارف
اسلامى این راه را گشود. نكته مهم این است كه چنین اقدامى، به
نظریه‏پردازى دینى در عرصه‏هاى گوناگون كمك شایانى می‌كند و به جامعیت
نظریه‏ها می‌انجامد. این را از این جهت گفتم كه دست اندركاران مباحث
نظرى علوم اسلامى به این دانش توجه و در آن سرمایه‏گذارى كنند.

بفرمایید از چه زمانى پروژه نمایه‏سازى آثار مؤسسه دارالحدیث آغاز و با
توجه به كدام ضرورت‏ها به این فعالیت پرداخته شده است؟

 در
مركز تحقیقات دارالحدیث، پیش از آن كه نمایه‏سازى موضوعى مطرح شود،
نمایه‏سازى، انجام مى‏شده و در همان بخش‏هاى تحقیقاتى / پژوهشى، با روش
دستى یا نیمه دستى و ماشینى، نمایه‏هاى آیات، اشخاص، اماكن، اقوام،
ادیان و امثال اینها تهیه مى‏شده كه اكنون هم ادامه دارد. اما نمایه
سازى موضوعی در این مركز به مدت‏ها پیش‌تر باز مى‏گردد.

 همان
گونه كه اطلاع دارید، از جمله فعالیت‏هاى این مركز، تدوین كتاب‏هاى
حدیثى در موضوعات گوناگون اسلامى است و نویسندگان و محققان مركز، تلاش
مى‏كنند در هر زمینه‏اى كه كتاب حدیثى تألیف مى‏شود، تقریباً تمام
احادیث مربوط را گرد آورند. طبعاً یكى از راه‏هاى گردآورى احادیث
مربوط، بازیابى آنها از طریق واژه‏هاست، اما این، جواب‌گوى همه
خواست‏ها نیست؛ زیرا همه مطالب در یك موضوع دینى، تنها با استفاده از
یك واژه و مشتقات آن نیامده است و ناگزیر باید كلمات هم‌معنا را هم
جستجو كرد. از طرف دیگر گستردگى منابع، اجازه مطالعه همه منابع براى هر
موضوع را نمى‏دهد و از این رو، لازم است كه این مشكل با نمایه حل شود.
با وجود این اندیشه، اما هنوز در عمل، اقدامى صورت نگرفته و فقط به
نمایه‏سازى چند اثر منتشر شده، بسنده شده است. نمایه‏سازى موضوعى،
عملاً در پى انتشار


دانش‌نامه امام على(ع)
در سال 1382 شروع شد و ترجمه كتاب یاد شده، نمایه و در یك مجلد منتشر
گردید.

 خاطر
نشان می‌كنم طرح جامع نمایه سازی موضوعی در این مركز، باید شامل تمامی
كتب حدیثی باشد و یكایك آنها نمایه شود تا هنگام نیاز به راحتی هر نوع
اطلاعات حدیث قابل دسترسی باشد.

 تصمیم
به نمایه‏سازى این اثر، به دلیل وجود اطلاعات بسیار گسترده در این كتاب
و عدم امكان دسترسى به آنها از طریق فهرستگان بود.

 درباره كارهاى نمایه‏سازى شده در مركز تحقیقات بیشتر توضیح بدهید.

 کارهای
نمایه شده، بیشتر در زمینه آثاری است که جنبه‌های ترویجی داشت؛ مانند
سال‌نامه حدیثی و چند گزیده متون حدیثی.

 نوع
نمایه‌سازی موضوعی که انجام شده و یا در حال انجام است، این تفاوت عمده
را با نمایه‌سازی‌های رایج دارد که آنچه در نمایه‌سازی موضوعی معهود
است، استخراج واژه‌های معنادار متن‌ها است که گاه پاره‌ای از واژه‌ها
به دلیل پر بسامد بودنشان، انبوهی نشان و آدرس صفحه ایجاد می‌کند كه
باعث می‌شود زمان زیادی برای یافتن مطلب مورد نظر صرف ‌شود و گاه هم
سرانجامی ندارد. اجازه بدهید برای نمونه یک مثال بزنم.


صحیفه امام

(مجموعه نوشته‌ها و گفتارهای مرحوم امام خمینی(ره) ) نمایه‌سازی و در
یک جلد چاپ شده است. اگر آن نمایه‌ها را ملاحظه کنید می‌بینید که یک
مدخل، مثلاً آمریکا، آورده شده و به صدها صفحه ارجاع و آدرس داده شده
است. كاربری كه می‌خواهد درباره یک موضوع بسیار جزئی از یک مدخل مطالبی
به دست بیاورد، باید یکایک آنها را ببیند و وقت زیادی صرف كند و
سرانجام چه بسا مطلب مورد نظرش را هم نیابد. در حالی که در این
نمایه‌سازی، به دلیل ترکیبی بودن نمایه‌ها، هر نمایه به صورت تركیب
اضافی، یا وصفی آورده می‌شود و جوینده، تنها همان مطلبی را دنبال
می‌کند که در پی آن است و از نمایه هیچ مطلبی فروگذار نمی‌شود و هر
جمله و یا عبارت معناداری، نمایه می‌شود. ملاک نمایه‌سازی در این نوع
نمایه‌ها، وجود واژه نیست، بلکه مطلب معناداری است که ممکن است یك
کاربر در پی آن باشد.

 آیا حاصل این فعالیت‌ها منتشر هم شده است؟

 تعدادی
از آثار نمایه شده تاکنون، کتاب‌های ترجمه شده دارالحدیث است؛ مانند


دانش‌نامه امام امیرالمؤمنین(ع)،
گزیده متون حدیثی و سال‌نامه حدیثی که همه ساله منتشر می‌شود و
كتاب‌های

ماه در آب،
و

آینه یادها.

 چه آثار دیگری در دست نمایه‌سازی است؟

 فعلاً،


موسوعة الامام علی بن ابی‌طالب(ع)،


موسوعة العقائد الاسلامیة
و

دانش‌نامه عقائدی
در حال نمایه‌سازی است و


حکمت‌نامه امام حسین(ع)
و

توسعه اقتصادی
هم نمایه‌سازی شده است.