بزرگ‌ترین كتاب حدیثى شیعه چه نام دارد؟
بحار
الانوار
در 110 جلد بزرگ‌ترین كتاب حدیثی شیعه است كه میتوان آن را در حكم
كتابخانهای عظیم از میراث روایی شیعه دانست. این كتاب مهمترین اثر
عالم بزرگ و محدث سختكوش، محمد باقر مجلسی است كه تألیف آن در چهل سال
با یاری گروهی از شاگردان او به پایان رسید. هدف وی از تألیف این
مجموعه حدیثی، حفظ و در امان نگاه داشتن آثار حدیثی شیعه از خطر نابودی
و فراهم آوردن زمینه مناسب برای رویكردی جدید به معارف حدیثی بوده است.
برخی
از ویژگیهای این كتاب گران‌سنگ چنین است:
1.
جامع بودن؛ این اثر حوزههای مختلف معارف دینی اعم از عقاید، تاریخ،
جهانشناسی، اخلاق و فقه را در بردارد.
2.
ارائه آیات مرتبط با موضوع، در آغاز هر باب؛
3.
ارائه توضیحات سودمند تحت عنوان «بیان» در ذیل برخی روایات؛
4.
نقل احادیث از نسخههای صحیحی كه مؤلف آنها را از كتابخانههای اقصی
نقاط كشورهای اسلامی گردآورده بود؛
5.
گنجاندن هجده رساله مستقل در آن.
مرحوم
مجلسی برای تألیف این كتاب از صدها كتاب حدیثی، تفسیری، ادبی، تاریخی
و... استفاده كرده است كه رقم آنها به بیش از ششصد عنوان میرسد.1
كتاب‌های شرح حدیث به چه آثاری گفته می‌شود؟
شناخت
و درک عمیق احادیث ـ كه در اصطلاح به آن «فقه الحدیث» گفته می‌شود ـ
نیازی بوده است كه از همان سده نخستین تاریخ اسلام، عالمان مسلمان را
در كنار سایر عرصه‌های حدیثپژوهی به تكاپو در این عرصه واداشت. آنان
برای نیل به این مقصود از جنبههای گوناگون ـ مانند شرح لغات، توضیح
نكات بلاغی و توضیح مفاد حدیث ـ به شرح احادیث پرداخته، آثار گرانسنگی
از خود به یادگار گذاشتند.
از
نظر تاریخی، عهد صفویه، پر برگ و بارترین دوران تدوین كتاب‌های شرح
حدیث به شمار میآید و بخش قابل توجهی از میراث حدیثی عالمان شیعی در
این باب در همین دوران نگاشته شده است كه از آن جمله میتوان از آثار
ذیل نام برد:
1.
روضة المتقین،
شرح كتاب
من لا یحضره الفقیه،
محمدتقی مجلسی (مجلسی اوّل)، (م 1070ق).
2.
لوامع صاحبقرانی،
شرح فارسی كتاب
من لا یحضره الفقیه،
محمدتقی مجلسی.
3.
شرح اصول كافی،
ملاصدرای شیرازی (م 1050ق).
4.
توضیحات ملامحسن فیض كاشانی
(م 1090ق)، ذیل احادیث كتاب
وافی.
5
.
شرح اصول و روضه كافی،
محمدصالح مازندرانی (م 1081 یا 1086 ق).
6
.
مرآة العقول،
شرح كتاب
كافی،
محمدباقر مجلسی.
7.
ملاذ الاخیار،
شرح كتاب
تهذیب الاخبار،
محمدباقر مجلسی.
شیخ
آقابزرگ تهرانی در كتاب
الذریعه،
از 43 شرح و حاشیه بر كتاب
كافی،
34 شرح و حاشیه بر
تهذیب الاخبار،
26 شرح و حاشیه بر
استبصار
و 15 حاشیه بر كتاب
من لایحضره الفقیه،
نام برده است.
این
همه، جز موارد بسیاری است كه عالمان به شرح یک حدیث یا یک موضوع حدیثی
یا به شرح اربعینها پرداختهاند.
مهمترین كتاب‌های حدیثی اهل سنت كدامند؟
مهمترین
آثار حدیثی سنیان در شش كتاب خلاصه می‌شود. به این دلیل كه كتاب‌های
شش‌گانه مورد اشاره، در مقایسه با سایر جوامع حدیثی از صحت، اعتبار و
سندیت بیشتری برخوردارند، به آنها «صحاح ستّه»، اطلاق شده است كه به
ترتیب اعتبار عبارتند از:
1.
صحیح بخاری،
تألیف محمد بن اسماعیل بخاری (م 256ق)،
2.
صحیح مسلم،
تألیف مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری (م 261ق)،
3.
سنن ابی داوود،
تألیف سلیمان بن اشعث سجستانی (م 275ق)،
4.
سنن نسائی،
تألیف احمد بن شعیب نسائی (م 303ق)،
5
.
سنن تِرْمِذی،
تألیف محمد بن عیسی ترمذی (م 279ق)،
6
.
سنن ابن ماجَه،
تألیف محمد بن یزید بن ماجه قزوینی (م 273ق).
از
آنجا كه
سنن ابن ماجه
در نگاه برخی عالمان اهل سنت از نظر اعتبار و ارزش با پنج كتاب دیگر
هم‌تراز نیست، برخی به جای آن
مُوَطَّأ
مالک بن انس (م 179ق) و برخی دیگر
مُسْنَد دارمی
(م 255 ق) را از صحاح ستّه به شمار آوردهاند. به مجموعه كتاب‌های
شش‌گانه یاد شده، به علاوه
موطّأ
مالک و
مسند دارمی
و
مسند احمد بن حنبل
(م241ق)، «جوامع حدیثی اولیه اهل سنت» یا «كتب تسعه» گفته می‌شود.2
كتاب صحیفه علویه چیست؟
در
این كتاب دعاهای مشهور حضرت علی(ع) جمعآوری شده است. گردآورنده این
اثر، شیخ عبداللَّه فرزند شیخ صالح سماهیجی (م 1135 ق) است. وی علاوه
بر این كتاب چند اثر دیگر در حدیث و علوم حدیث و فقه دارد،3 ولى هیچ یک
از آثار سماهیجی به اندازه
صحیفه علویه
شهرت نیافته است.
سماهیجی
در این كتاب، دعاهایی را از امام علی(ع) گردآورده كه در كتاب‌های
معتبر و مشهور، موجود بوده است. او اسناد احادیث را حذف نموده و همچنین
از ذكر نام مآخذ خود اجتناب كرده است. البته سماهیجی برای رفع این نقص،
سند هر دعا را در حاشیه متذكر شده؛ ولی متأسفانه حواشی او در چاپهای
این كتاب نیامده است. سماهیجی در این كتاب 156 دعا از
امیرالمؤمنین(ع)گرد آورده است.4
امتیاز
خاص كتاب
صحیفه علویه،
بر دیگر كتاب‌های دعا در آن است كه تا زمان سماهیجی، غیر از صحیفه امام
سجاد(ع)، كه مختص دعاهای ایشان است، كتابی مختص دعاهای یک امام، در دست
نبوده است و سایر كتاب‌های دعا، اغلب بر اساس اعمال ایام سال و یا
نظایر آن به نقل دعا پرداختهاند؛ ولی سماهیجی، در
صحیفه علویه،
فقط دعاهای امام علی(ع) را گردآورده كه تا آن زمان چنین شیوهای در
میان علمای شیعه رایج نبوده است.
صحیفه
علویه
بارها در ایران و سایر كشورها چاپ شده، هرچند در طبع هیچ یک، نسخه
معتبری، اساس تصحیح نبوده است. همچنین چندینبار به فارسی ترجمه شده و
تكملههای متعددی بر آن نوشته شده است.
كتاب امام علی(ع) چگونه كتابی است؟
كهنترین
مجموعه حدیثی، بلكه اوّلین تألیف نگاشته شده در جهان اسلام
كتاب علی(ع)
است كه مولای متقیان حضرت علی بن ابیطالب(ع) به خامه مبارک خود
نگاشتند. از این مجموعه در روایتهای گوناگون به نام
كتاب علی(ع)
و یا
جامعه
یاد شده و خصوصیات ذیل در وصف آن بیان شده است:
1.
كتاب علی(ع)
مجموعهای گردآمده از احادیث به املای رسول اكرم(ص) است؛
2.
این كتاب به شكل طومار و بالغ بر هفتاد ذراع بوده است؛
3.
در این كتاب كلّیه احكام فقهی از طهارت تا دیات آمده و به فروع جزئی
نیز اشاره شده است.
4.
در این كتاب افزون بر مطالب فقهی، اصول معارف و اخلاق آمده و نیز سایر
معارف دینی كه انسان‌ها در گذر زمان بدان نیازمندند.
5.
كتاب علی(ع) در نزد جانشینان او یكی پس از دیگری بوده است؛ چنانكه
روایاتِ حاكی از وجود آن در نزد امام سجاد(ع)، امام جعفر صادق(ع) و
امام موسی كاظم(ع) موجود است.5
از مصحف فاطمه(س) چه اطلاعاتی در دست داریم؟
طبق
روایات فراوانِ نقل شده از اهل بیت(ع) پس از رحلت رسول خدا(ص)،
فاطمه(ع) دچار اندوه شدیدی شد. فرشتهای به فرمان الهی برای تسلی
خاطر، نزد آن حضرت میآمد و حوادث آینده امت اسلامی، به ویژه رخدادهای
مربوط به فرزندان فاطمه(ع) را، به ایشان میگفت. فاطمه(ع) بنا به
درخواست حضرت امیر(ع)، آن حضرت را به هنگام نزول فرشته برای نوشتن
مطالب مزبور صدا میزد و بدینترتیب مصحف فاطمه(ع)، كه طبق روایات،
اكنون نزد امام زمان(عج) است، فراهم آمد. امامان(ع) گاه در پاسخ به
پرسش‌های یاران خود در زمینه فرجام كار برخی قیامها در مخالفت با
خلفا، با استناد به
مصحف فاطمه(ع)
این قیامها را ناكام معرفی میكردند.6
نهج البلاغه از چه ویژگیهایی برخوردار است؟
نهج
البلاغه
نامی است كه سید رضى (م406 ق) به مجموعهاى كه خود از سخنان مولاى
متقیان، على(ع) گردآورده، نهاده است.
نهج البلاغه،
كتابى است در برگیرنده حكمتهاى متعالى، مواعظ نورانى، نظام تربیتى،
آیین حكومتدارى، سنتهاى تاریخى و عرفان حقیقى؛ صحیفهاى است براى
ساختن فرد و جامعه و منبعى است براى شناخت معارف دینى.
این
كتاب در سه بخش فراهم آمده است:
1.
خطبهها و كلمات امیرالمؤمنین(ع)، كه شامل 241 خطبه و كلام است.
طولانىترین خطبه، خطبه 192 با عنوان «قاصعه» است.
2.
نامهها، شامل 79 نامه، وصیت، سفارش، فرمان، دعا و پیماننامه است.
فرمان امام(ع) به مالک اشتر طولانىترین نامه این بخش است.
3.
حكمتها، شامل 480 جمله كوتاه حكمتآمیز. حكمت شماره 147 با حدود 2
صفحه بلندترین حكمت به شمار مىرود.
اندیشهوران
شیعه و اهل سنت از دیرباز به
نهج البلاغه
توجه داشته‌اند و آن را موضوع كارهاى علمى گرانسنگى از قبیل شرح
نویسى، تصحیح، مستندسازى گفتار امام(ع)، استدراک دیگر سخنان امام(ع)
و ترجمه قرار دادهاند. از میان شرحهاى مهم
نهج البلاغه
مىتوان از شرح ابن ابىالحدید، شرح ابن میثم بحرانى، شرح علّامه خویى،
و از میان ترجمههاى رایج مىتوان از ترجمه دكتر سیدجعفر شهیدى،
عبدالمحمد آیتى و فیضالاسلام نام برد.7
صحیفه
سجادیه چیست؟
صحیفه
سجادیه
كه به آن «زبور
آل محمد(ص)»
و «انجیل
اهل‌بیت(ع)»
نیز مىگویند، مجموعهاى از دعاهاى امام سجاد(ع) است كه از جانب آن
حضرت، انشا و توسط امام باقر(ع) و زید بن على نگارش یافته است. در این
اثر گران‌سنگ، خواننده در لابهلاى دعاها با دریایى از معارف دینى و
مسائل سیاسى و اجتماعى روبه‌رو است.
صحیفه سجادیه
در اصل در برگیرنده 75 دعا بوده است؛ امّا متأسفانه تنها 54 دعا در
صحیفههاى موجود به دست ما رسیده است.
برخى
محدثان با گردآورى شمار دیگرى از دعاهاى امام سجاد(ع) عدد دعاها را
دوباره به 75 رساندهاند و مجموعههاى جدیدى را پدیدآوردهاند كه
عبارتند از:
1.
صحیفه سجادیه ثانیه؛
محمد بن حسن حرّ عاملى (م 1104ق)؛
2.
صحیفه سجادیه ثالثه؛
میرزا عبداللَّه افندى (م 1130ق)؛
3.
صحیفه سجادیه رابعه؛
میرزا حسین نورى (م 1320ق)؛
4.
صحیفه سجادیه خامسه؛
سید محسن امین (م 1372ق)؛
5.
صحیفه سجادیه سادسه؛
محمد صالح مازندرانى (م 1350ش).
جامعترین
صحیفه سجادیه، صحیفه سجادیه كامله
است كه آیة اللَّه سید محمدعلى ابطحى آن را فراهم كرده و مجموع
كتاب‌هاى پیشین است. گفتنى است تاكنون شرح و تعلیقههاى بسیارى بر
صحیفه سجادیه
نگاشته شده و نیز ترجمههاى متعددى از آن فراهم آمده است.8
موضوع
احتجاج و مناظرههاى به دست آمده از معصومان(ع) چیست؟
احتجاج
در لغت به معناى حجت و دلیل آوردن است. در دانش منطق، مراد از احتجاج،
حجت آوردن به منظور اثبات یا رد و ابطال نظریه و عقیدهاى است.
در
میان روایات، به احادیث بسیارى برمىخوریم كه معصومان(ع) به احتجاج و
مناظره پرداختهاند. در این مناظرهها كه معمولاً با مخالفان، زندیقان
و عالمان دیگر ادیان و مذاهب بوده است، موضوعاتى چون اصول و فروع دین
اسلام، اثبات وجود خداوند و وحدانیت او، اثبات عصمت سلسله انبیا و...
مورد چالش و احتجاج قرار گرفته است. ابو منصور احمد بن على بن ابىطالب
طبرسى كه از محدثان و دانشوران شیعى قرن ششم هجرى است، غالب این
احتجاجها و مناظرات را در كتابى به نام
الاحتجاج على أهل اللجاج
گردآورى كرده است.
معمولاً
احتجاجات اهل بیت(ع) به صورت خطبه و نامه انجام مىشده است. از
مشهورترین خطبههایى كه در این موضوع به چشم مىخورد، خطبه بانوى
بزرگوار اسلام فاطمه زهرا(ع) است و نیز مىتوان گفت كه براى نخستین
بار، پیامبر اكرم(ص) در خطبه غدیر خم، در سال دهم هجرت با مخاطبان به
شكل ضمنى به احتجاج پرداخته است. همچنین در میان توقیعات رسیده از امام
عصر(عج) هم به تعدادى نامه برمىخوریم كه در آنها به روش احتجاج و
مناظره سخن گفته شده است.
در
احتجاجات و مناظرات اهل بیت(ع) كه در حكم روایت و حدیث به شمار
مىروند، چندان به بحث سندى پرداخته نمىشود؛ زیرا قوت و استحكام متن،
خود ارزشمندى و صحت صدور حدیث احتجاجى و مناظرهاى را روشن مىسازد.
گفتنى
است كه سیره احتجاج، نه فقط در زمان معصومان(ع) بلكه در میان صحابیان
آنان هم رواج داشته است. هشام بن حكم و مؤمن طاق، دو نفر از اصحاب امام
صادق(ع) بودند كه در احتجاج و مناظره با معاندان، از توانایى و شهرت
بسیار برخوردار بودهاند.
در
میان عالمان شیعه كه پس از غیبت صغری ظهور كردهاند هم مىتوان به
موارد بسیارى اشاره كرد؛ در آثار كسانى مانند شیخ مفید، سید مرتضی،
علامه حلّی، و بسیارى دیگر، مناظرات فراوانی دیده می‌شود كه در
موضوعات گوناگون به ویژه امامت، به احتجاج و مناظره با مخالفان
پرداختهاند.
1)
برای اطلاع بیشتر بنگرید به:
نهایة الدرایة،
ص 597، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ص 117.
2)
برای اطلاع بیشتر درباره كتاب‌های مذكور بنگرید به:
دانش رجال از دیدگاه اهل سنت،
ص 190 ـ 220.
3)
ر. ک :
لؤلؤة البحرین،
ص 96ـ 103، ش 38.
4)
ر. ک :
الذریعة،
ج 15، ص 22.
5)
ر. ک :
اهل بیت(ع) در قرآن و حدیث،
ج 1، ص 314 ـ 321 و 322ـ 325.
6)
همان، ج 1، ص 320 ـ 322.
7)
برای اطلاع بیشتر درباره
نهج البلاغه
و كارهای علمی درباره آن بنگرید به:
آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه:
ص 147 ـ 177.
8)
برای اطلاع بیشتر بنگرید به:
الذریعه،
ج 15، ص 18 ـ 21؛
زندگانی علی بن الحسین(ع)،
ص 189 ـ 191.
| 
