كرپورتر ^۱ جهانگرد انگليسى در روزگار فتحعلى شاه از رى كشيده، مرقد عبدالعظيم را در بيرون شهر نشان داده است (كريمان، 1/394). اما شگفت است كه بيش تر منابع جغرافياى كهن تر به اين مرقد اشاره اى نكرده اند. حتى مستوفى با آن كه از مقبره امام زاده حسن و ابراهيم خواص و يكى از نوادگان امام موسى كه ظاهرا همان حضرت حمزه است، در رى ياد كرده (ص 54)، نامى از عبدالعظيم نبرده است.
مرقد حضرت عبدالعظيم همانند ديگر زيارتگاه هاى بزرگ در آغاز شامل بناى حرم يعنى هسته مركزى و اصلى آستانه بود كه به تدريج بناهاى ديگرى پيرامون آن احداث شد و به شكل مجموعه اى شامل ايوان ها و صحن ها و رواق ها درآمد. بقعه امام زاده حمزه و امام زاده طاهر در جنب حرم عبدالعظيم نيز جزو بناهاى آستانه به شمار مى رود.
از نخستين بناى بقعه آگاهى دقيقى در دست نيست. كهن ترين مأخذ مستندى كه در باب بناى حرم تاكنون ديده شده است، سردر آجرى درگاه اصلى حرم است كه در آن به بانى سردر مذكور يعنى مجدالملك قمى براوستانى وزير بركيارق سلجوقى (اواخر سده 5 ق / 11 م) اشاره شده است. اما در كتيبه اى كه در سال هاى اخير در ديوار سمت چپ همان درگاه تعبيه كرده اند، يادآور شده اند كه در نيمه دوم قرن سوم هجرى بناى بقعه توسط محمد بن زيد داعى علوى (د 287 ق / 900 م) تعمير اساسى شده است. اگر اين مطلب درست باشد، بايد گفت كه داعى زيدى اندكى پس از درگذشت عبدالعظيم، بقعه وى را كه قبلاً بنا شده بود، تعمير كرد و شايد هم بناى اصلى آن را ساخت. گذشته از اين، متخصصان پس از پژوهش دراطراف ديوار آجرى درگاه اصلى حرم كه داراى كتيبه سابق الذكر روزگار سلجوقى است، يادآور شده اند كه پاره هايى از زير و كنار ديوارهاى آن كتيبه در اطراف درگاه ورودى، از آثار روزگار

جاى گرفت (نورى، 3/614). عبدالعظيم در همان شهر بيمار شد و چندى بعد درگذشت. تاريخ دقيق درگذشت او دانسته نيست. اما چون امام هادى ميان سال هاى 250 ـ 254 ق / 864 ـ 768 م در سامرا بود و از همانجا عبدالعظيم را به رى فرستاد، نيز چون عبدالعظيم پس از امام هادى درگذشت، تاريخ فوت او مى بايست پس از 254 ق / 868 م باشد. چندى پيش از مرگ عبدالعظيم، مردى به نام عبدالجبار بن عبدالوهاب رازى، كه از گفته قزوينى رازى (ص 577) مى توان دريافت كه مذهب تسنن داشته است (كريمان، 1/388) در پى خوابى كه ديده بود باغ خود را براى دفن عبدالعظيم و شيعيان ديگر وقف كرد. پس از درگذشت عبدالعظيم جنازه او را در آن باغ نزديك درخت سيبى به خاك سپردند (بهبهانى، 196). به همين سبب آرامگاه عبدالعظيم به مشهد الشجرة معروف گشت (مرعشى، 50). حضرت عبدالعظيم مردى پرهيزكار و دانشمند و از جمله محدثان «مرضى» بود (نورى، 3/614). او رواياتى از امام معاصر خود بى واسطه نقل كرده است. نيز محدثان بزرگى چون احمد بن ابى عبداللّه برقى و ابوتراب رويانى از او سماع حديث كرده اند. كتاب هايى هم چون خُطَب اميرالمؤمنين (حلى، 64؛ نجاشى 173) و يوم و ليلة (نورى، 3/614) به او نسبت داده شده است.

بخش يكم ـ ساختمان ها

باغى كه پيكر حضرت عبدالعظيم را در آن به خاك سپردند، در دروازه باطان يا باب طاق (اصطخرى، 170) يا ماطاق، بيرون از باروى رىِ عهد اسلامى واقع بود و اين وضع تا حدود يك سده پيش دوام داشت، چنان كه ملا حسين كاشفى (د 906 ق / 1500 م) به اين معنى تصريح كرده است (ص 401). نيز نقشه اى كه