>دارالحديث>کتاب‌ها>پژوهشگاه قرآن و حدیث>پژوهشكده علوم و معارف حديث>گروه دانشنامه نگاری

347

دانش نامه اميرالمؤمنين (ع) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج13

57 عبد اللّه بن شُبَيل اَحمَسى

عبد اللّه بن شُبَيل ، روزگارى فرماندار آذربايجان بود . او به هنگام فتحِ دوباره آذربايجان به سال 24 يا 25 هجرى ، به عنوان فرمانده طلايه سپاه به آن ديار رفته بود . امام عليه السلام او را به فروتنى ، نيك رفتارى و هدايت يافتگى ستوده است .

۶۵۲۰.امام على عليه السلامـ در نامه اش به قيس بن سعد ، كارگزارش در آذربايجان ـ: عبد اللّه بن شُبَيل اَحمَسى از من خواسته است كه نامه اى درباره او به تو بنويسم . پس به خير و نيكى با او رفتار كن كه من او را افتاده و فروتن و نيكو روش و رفتار ديدم .

۶۵۲۱.تاريخ اليعقوبىـ به نقل از غياث ـ: چون على عليه السلام تصميم به جنگ با معاويه گرفت ، به قيس ، نامه [ اى چنين ]نوشت :
«امّا بعد ؛ عبد اللّه بن شبيل احمَسى را به جانشينى خود بگمار و به پيش من بيا كه مسلمانان ، همگى گِرد آمده و هم داستان شده اند . پس زود بيا كه من به زودى و در اوّل ماه به جنگ با اين ياغيان متجاوز مى روم ـ إن شاء اللّه ـ و درنگم نيز جز براى تو نيست . خداوند در همه كارها ، براى ما و تو ، نيكى را رقم زند!» .

58 عبد اللّه بن عبّاس

ابو عبّاس ، عبد اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلب قُرَشى هاشمى از مفسّران و محدّثان بلندآوازه تاريخ اسلام است . او سه سال قبل از هجرت در شِعب مكّه به دنيا آمد و به سال هشتم هجرى (سال فتح مكّه) به مدينه رفت . در زمان عمر ، خليفه با او مشورت مى كرد و به روزگار خيزش مردم عليه عثمان ، نماينده عثمان در حج و در زمان خلافت على عليه السلام نيز يار ، همراه ، مشاور ، كارگزار و فرمانده نظامى آن بزرگوار بود .
او در نبرد جمل ، فرماندهى طلايه سپاه را به عهده داشت و پس از آن به حكومت بصره گماشته شد . قبل از شروع جنگ صِفّين ، كسى را در بصره به جانشينى خود نهاد و همراه على عليه السلام به نبرد با معاويه شتافت .
عبد اللّه در هفت روز اوّل نبرد صفّين ، يكى از فرماندهان سپاه امام عليه السلام بود و در تمام جنگ ، همگامِ استوار على عليه السلام .
در ماجراى «حكميّت» ، على عليه السلام او را به عنوان حَكَم (داور) از سوى خود پيشنهاد كرد ؛ امّا خوارج و اشعث بن قيس با آن مخالفت ورزيدند و گفتند : ميان على و ابن عبّاس ، فرقى نيست .
در جريان نهروان ، او بارها از سوى على عليه السلام با خوارج به گفتگو پرداخت و در مناظره هايى هوشمندانه ، نااستوارى موضع خوارج و همچنين جايگاه والاى على عليه السلام را نماياند . ^۱ او به هنگام شهادت على عليه السلام ، فرماندار بصره بود .
ابن عبّاس پس از على عليه السلام دست بيعت به امام حسن عليه السلام داد و به كارگزارى از سوى وى عازم بصره شد .
عبد اللّه بن عبّاس ، همراه امام حسين عليه السلام در قيام كربلا شركت نكرد . برخى علّت اين عدم مشاركت را نابينا بودن وى دانسته اند .
او پس از قدرت يافتن عبد اللّه بن زبير در حجاز و بصره و عراق ، با وى بيعت نكرد . بيعت نكردن او و محمّد بن حنفيه ، بر ابن زبيرْ گران آمد ، به آن سان كه مى خواست آنها را در آتش بسوزاند .
ابن عبّاس ، دانشمندى است كه در تفسير ، حديث و فقه ، جايگاه بسيار والايى دارد . وى در دانش ، شاگرد على عليه السلام بود و به اين شاگردى بسى افتخار مى كرد .
ابن عبّاس به سال 68 هجرى و در 71 سالگى در تبعيدگاهش طائف ، در حالى كه مكرّر مى گفت : «خدايا! من با محمّد و خاندانش به تو تقرّب مى جويم . خدايا! من با ولايت بزرگمان ، على بن ابى طالب ، به تو تقرّب مى جويم» ، زندگى را بدرود گفت .
در نقل ديگرى آمده است كه او هنگام وفات مى گفت : «خدايا! من با ولايت على بن ابى طالب ، به تو تقرّب مى جويم» .
خلفاى بنى عبّاس از نسل اويند و على عليه السلام اين نكته را پيشگويى كرده و ابن عبّاس را «پدر شاهان» خطاب كرده بود . ^۲

1.ر . ك : ج ۶ ص ۳۸۹ (روانه كردن عبد اللّه بن عبّاس به سوى خوارج) .

2.ر .ك : ج ۱۲ ص ۱۰۵ (پادشاهى بنى عبّاس و نابودى آن) .

دانش نامه اميرالمؤمنين (ع) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ ج13

346

57 عَبدُ اللّهِ بنُ شُبَيلٍ الأحمَسِيُّ

كان واليا على آذربايجان مدّةً ^۱ . وعندما فُتحت ثانيةً سنة 24ه أو 25ه توجّه إليها أميرا على مقدّمة الجيش ^۲ . أثنى عليه الإمام عليّ عليه السلام بالتواضع وحسن السيرة والهدى . ^۳

۶۵۲۰.الإمام عليّ عليه السلامـ في كِتابِهِ إلى قَيسِ بنِ سَعدٍ عامِلِهِ عَلى أذربَيجانَ ـ: قَد سَأَلَني عَبدُ اللّهِ بنُ شُبَيلٍ الأَحمَسِيُّ الكِتابَ إلَيكَ في أمرِهِ ، فَاُوصيكَ بِهِ خَيرا ، فَإِنّي رَأَيتُهُ وادِعا مُتَواضِعا ، حَسَنَ السَّمتِ وَالهَديِ . ^۴

۶۵۲۱.تاريخ اليعقوبي عن غياث :لَمّا أجمَعَ عَلِيٌّ القِتالَ لِمُعاوِيَةَ كَتَبَ أيضا إلى قَيسٍ : أمّا بعد ، فاستعمل عبد اللّه بن شبيل الأحمسي خليفة لك ، وأقبل إليّ ، فإنّ المسلمين قد أجمع ملؤهم وانقادت جماعتهم ، فعجّل الإقبال ، فأنا سأحضرنّ إلى المحلّين عند غُرَّةِ الهِلالِ ، إن شاءَ اللّهُ ، وما تَأَخُّري إلّا لَكَ ، قَضَى اللّهُ لَنا ولَكَ بِالإِحسانِ في أمرِنا كُلِّهِ . ^۵

58 عَبدُ اللّهِ بنُ عَبّاسٍ

عبد اللّه بن عبّاس بن عبد المطّلب أبو العبّاس القرشي الهاشمي ، من المفسّرين والمحدّثين المشهورين في التاريخ الإسلامي ^۶ . وُلِدَ بمكّة في الشِّعب قبل الهجرة بثلاث سنين ^۷ . وذهب إلى المدينة سنة 8 ه ، عام الفتح ^۸ . كان عمر يستشيره في أيّام خلافته ^۹ . وعندما ثار النّاس على عثمان ، كان مندوبه في الحجّ ^۱۰ . ولمّا آلت الخلافة إلى الإمام أمير المؤمنين عليّ عليه السلام كان صاحبه ، ونصيره ، ومستشاره ، وأحد ولاته واُمرائه العسكريّين .
كان على مقدّمة الجيش في معركة الجمل ^۱۱ ، ثمّ ولي البصرة ^۱۲ بعدها . وقبل أن تبدأ حرب صفّين ، استخلف أبا الأسود الدؤلي على البصرة وتوجّه مع الإمام عليه السلام لحرب معاوية ^۱۳ .
كان أحد اُمراء الجيش في الأيّام السبعة الاُولى من الحرب ^۱۴ . ولازم الإمام عليه السلام بثباتٍ على طول الحرب .
اختاره الإمام عليه السلام ممثّلاً عنه في التحكيم ، بَيْدَ أنّ الخوارج والأشعث عارضوا ذلك قائلين : لا فرق بينه وبين عليّ عليه السلام ^۱۵ .
حاورَ الخوارج مندوبا عن الإمام عليه السلام في النّهروان مرارا . وأظهر في مناظراته الواعية عدمَ استقامتهم ، وتزعزع موقفهم ، كما أبان منزلة الإمام الرفيعة السامية ^۱۶ . كان واليا على البصرة عند استشهاد الإمام عليه السلام ^۱۷ .
بايع الإمام الحسن المجتبى عليه السلام ^۱۸ ، وتوجّه إلى البصرة من قِبَله ^۱۹ . ولم يشترك مع الإمام الحسين عليه السلام في كربلاء . وعلّل البعض ذلك بعماه .
لم يبايع عبدَ اللّه بن الزبير حين استولى على الحجاز ، والبصرة ، والعراق .
ومحمّد ابن الحنفيّة لم يبايعه أيضا ، فكَبُرَ ذلك على ابن الزبير حتى همّ بإحراقهما ^۲۰ .
كان ابن عبّاس عالما له منزلته الرفيعة العالية في التفسير ، والحديث ، والفقه . وكان تلميذ الإمام عليه السلام في العلم ^۲۱ مفتخرا بذلك أعظم افتخار .
توفّي ابن عبّاس في منفاه بالطائف سنة 68ه وهو ابن إحدى وسبعين ^۲۲ ، وهو يكثر من قوله : «اللهمّ إنّي أتقرّب إليك بمحمّدٍ وآله ، اللهمّ إنّي أتقرّب إليك بولاية الشيخ عليّ بن أبي طالب» ^۲۳ وفي رواية : لمّا حضرت عبد اللّه بن عبّاس الوفاة قال : «اللهمّ إنّي أتقرّب إليك بولاية عليّ بن أبي طالب» ^۲۴ .
خلفاء بني العبّاس من ذرّيّته ، وأخبر الإمام عليه السلام بهذا في خطابه لابن عبّاس «أبا الأملاك» . ^۲۵

1.أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۲۳۸ ؛ تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۰۳ .

2.تاريخ الطبري : ج ۴ ص ۲۴۶ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۲۳۱ ، الإصابة : ج ۴ ص ۱۰۹ الرقم ۴۷۶۰ ، الاستيعاب : ج ۳ ص ۵۸ الرقم ۱۵۸۹ ، اُسد الغابة : ج ۳ ص ۲۷۴ الرقم ۳۰۰۴ وفي الثلاثة الأخيرة «سنة ۲۸ه » .

3.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۳۸۹ ؛ تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۰۲ .

4.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۳۸۹ ؛ تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۰۲ نحوه .

5.تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۰۳ وراجع أنساب الأشراف : ج ۳ ص ۲۳۸ .

6.أنساب الأشراف : ج ۴ ص ۳۹ ، حلية الأولياء : ج ۱ ص ۳۱۴ ، سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۳۱ الرقم ۵۱ .

7.المستدرك على الصحيحين : ج ۳ ص ۶۱۵ ح ۶۲۷۷ ، تاريخ بغداد : ج ۱ ص ۱۷۳ الرقم ۱۴ ، تاريخ دمشق : ج ۲۹ ص ۲۸۹ ، سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۳۲ الرقم ۵۱ .

8.سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۳۳ الرقم ۵۱ .

9.تاريخ بغداد : ج ۱ ص ۱۷۳ الرقم ۱۴ .

10.أنساب الأشراف : ج ۴ ص ۳۹ ، تاريخ الطبري : ج ۴ ص ۴۴۸ ، سير أعلام النبلاء : ج ۳ ص ۳۴۹ الرقم ۵۱ .

11.الجمل : ص ۳۱۹ ؛ العقد الفريد : ج ۳ ص ۳۱۴ ، الإمامة والسياسة : ج ۱ ص ۹۰ .

12.أنساب الأشراف : ج ۴ ص ۳۹ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۹۳ ، سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۵۳ الرقم ۵۱ ؛ الجمل : ص ۴۲۰ .

13.أنساب الأشراف : ج ۴ ص ۳۹ ، تاريخ بغداد : ج ۱ ص ۱۷۳ الرقم ۱۴ ، سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۵۳ الرقم ۵۱ ؛ الجمل : ص ۴۲۱ ، وقعة صفّين : ص ۱۱۷ .

14.وقعة صفّين : ص ۲۲۱ ؛ تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۳ ، مروج الذهب : ج ۲ ص ۳۸۸ .

15.وقعة صفّين : ص ۴۹۹ ؛ تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۵۱ ، الأخبار الطوال : ص ۱۹۲ ، الفتوح : ج ۴ ص ۱۹۸ .

16.راجع : ج ۶ ص ۳۸۸ (إشخاص عبد اللّه بن عبّاس إليهم) .

17.تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ؛ الإرشاد : ج ۲ ص ۹ .

18.الإرشاد : ج ۲ ص ۸ ؛ الفتوح : ج ۴ ص ۲۸۳ .

19.الإرشاد : ج ۲ ص ۹ .

20.الطبقات الكبرى : ج ۵ ص ۱۰۰ و ۱۰۱ ، تاريخ دمشق : ج ۵۴ ص ۳۳۸ و ۳۳۹ ، سير أعلام النّبلاء : ج ۳ ص ۳۵۶ الرقم ۵۱ ، البداية والنهاية : ج ۸ ص ۳۰۶ .

21.رجال العلّامة الحلّي : ص ۱۰۳ ؛ مختصر تاريخ دمشق : ج ۱۲ ص ۳۰۱ ح ۱۵۴ ، البداية والنهاية : ج ۸ ص ۲۹۸ .

22.المستدرك على الصحيحين : ج ۳ ص ۶۲۶ ح ۶۳۰۹ و ص ۶۱۵ ح ۶۲۷۷ ، التاريخ الكبير : ج ۵ ص ۳ الرقم ۵ ، أنساب الأشراف : ج ۴ ص ۷۱ ، مروج الذهب : ج ۳ ص ۱۰۸ ، سير أعلام النّبلاء : ۳ ص ۳۵۹ الرقم ۵۱ .

23.كفاية الأثر : ص ۲۲ ، بشارة المصطفى : ص ۲۳۹ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۲۰۰ ؛ فضائل الصحابة لابن حنبل : ج ۲ ص ۶۶۲ ح ۱۱۲۹ وليس في الثلاثة الأخيرة «اللهمّ إنّي أتقرّب إليك بمحمّد وآله» .

24.فضائل الصحابة لابن حنبل : ج ۲ ص ۶۶۲ ح ۱۱۲۹ ؛ بشارة المصطفى : ص ۲۳۹ ، العمدة : ص ۲۷۲ ح ۴۲۹ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۲۰۰ ، نهج الحقّ : ص ۲۲۱ .

25.راجع : ج ۱۲ ص ۱۰۴ (ملك بني العبّاس وزواله) .