متعمّق: زياده روى كننده در هدف مورد نظر خويش؛ شخصى كه در پى دستيابى به نهايتِ ممكن است .
ابن منظور آورده است :
المُتَعَمِّق : المُبالِغُ فِي الأَمرِ ، المُتَشَدِّدُ فيهِ ، الَّذي يَطلُبُ أقصى غايَتِهِ ... ^۱
متعمق: كسى كه در چيزى زياده روى مى كند و آن را سخت مى گيرد و مى خواهد نهايت آن را بجويد .
اين معنا را در بيان محدّثان نيز مى توان يافت . محدّثان در شرح و تبيين روايات فراوان ، تعمّق را به : زياده روى ، خروج از اعتدال و افراط (در برابر اعتدال) به كار گرفته اند . ^۲
با كاوش در موارد استعمال واژه «تعمّق» در فرهنگ ها و احاديث اسلامى منقول در منابع فريقين، براى پژوهشگر ترديدى باقى نمى ماند كه مراد از اين واژه در فرهنگ اسلامى ، افراط ، تندروى و خروج از اعتدال است . به هرحال ، اگر نبود جز روايتى كه متن آن را آورديم ، در اثبات اين ادّعا بسنده بود .
چنين بود كه پيامبر صلى الله عليه و آله هماره به يارانش سفارش مى كرد كه در امور دين از مرز اعتدال نگذرند ، خود را در تنگنا قرار ندهند ، شور و نشاط را در پرستش از دست ندهند و خود را در مرز سنّت حفظ كنند . مجموعه سفارش ها و آموزه هاى آن حضرت كه بسيار خواندنى و درس آموز است، متأسّفانه در اين مجال نمى گنجد . لذا نمونه هايى از آن را مى آوريم :

(1)

تندروى دينى از نگاه احاديث

آورديم كه اسلام، دين وسط است و افراط ، تندروى و خروج از اعتدال را برنمى تابد . اين حقيقت را درآموزه هاى دينى با عناوين گونه گون توان يافت ؛ از جمله در زبان روايات از افراط و تندروى با عنوان «تَعَمُّق» يادشده است . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود :
إيّاكُم وَالتَّعَمُّقَ فِي الدّينِ! فَإِنَّ اللّهَ قَد جَعَلَهُ سَهلاً، فَخُذوا مِنهُ ما تُطيقونَ؛ فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ ما دامَ مِن عَمَلٍ صالِحٍ وإن كانَ يَسيرا .^۱از سختگيرى در دين بپرهيزيد؛ زيرا خداوند ، آن را آسان قرار داده است. از دين ، آنچه را كه توانش را داريد بگيريد؛ چرا كه خداوند ، كار خوب امّا مستمر را ، هر چند اندك باشد ، دوست دارد .
اكنون اندكى در معناى اين واژه در نگاه فرهنگ نويسان و عالمان تأمّل كنيم .
خليل بن احمد فراهيدى نوشته است :
المُتَعَمِّق : المُبالِغُ فِي الأَمرِ المَنشودِ فيهِ ، الَّذي يَطلُبُ أقصى غايَتِهِ . ^۲