على عِبادِ اللّهِ بِغَيرِ ما في كِتابِ اللّهِ ، إنَّما قَتَلَهُ الصّالِحونَ المُنكِرونَ لِلعُدوانِ ، الآمِرونَ بِالإِحسانِ ، فَقالَ هؤُلاءِ الَّذينَ لا يُبالونَ إذا سَلُمَت دُنياهُم ولو دَرَسَ هذَا الدّينُ : لِمَ قَتَلتُموهُ ؟ فَقُلنا : لِأَحداثِهِ ...
اى بندگان خدا! با من به سوى گروهى برخيزيد كه ادّعاى خونخواهى كسى را دارند كه بر خود ستم كرد و حكمى جز آنچه كتاب خدا گفته بود ، بر بندگان خدا روا داشت . او را شايستگانى كشتند كه ستم را تاب نمى آوردند و به نيكى فرمان مى دادند . و حال ، اينانى كه چون دنيايشان به سلامت مانَد ، از كهنه شدن دينْ واهمه اى ندارند ، مى گويند : چرا او را كشتيد؟ مى گوييم : به خاطر بدعت هايش! ^۱
در ميان اظهار نظرهاى صحابيان درباره رفتار عثمان ، تعبيرهايى چون : «دينتان را دگرگون كرد» ، «بدعت هايى آورد» ، «تو بدعت هايى آوردى كه مردم ، آنها را نمى شناسند» ، «خواست كه دينمان را دگرگون كند» ، «بدعت هايى آورد و با حُكمِ قرآنْ مخالفت كرد» ، «حكم قرآن را پشت سر انداخت» ، «كتاب خدا را دگرگون كردى» ^۲ و ... فراوان است و اين تعبيرها به واقع ، نشانى از باور داشتن به تحريف دين ، دگرگونى احكام الهى و دگرسانى آموزه هاى محمّدى اند كه در حكومت عثمان اتّفاق افتاده است . چنين است كه مى بينيم تنى چند از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله به آبادى ها نوشتند كه : «دين محمّد صلى الله عليه و آله تباه شد» .
به هر حال ، هنوز از روزگار حيات پيامبر خدا چندان نمى گذرد و مردمان نمى توانند بنگرند كه دين خدا دستْ خوش تحريف مى شود ، آموزه هاى الهى به سُخره گرفته مى شوند و حكم خدا دگرگون مى گردد . نمى توانند اين همه را بنگرند و دم فرو بندند .

اين رفتارها و اين نواختن هاى ظالمانه و بخشش هاى متضاد با فرهنگ دينى ، اندك اندك ، اعتراض مردم را مى گسترانَد ، تا بدان جا كه به شورشى همگانى و حركتى عمومى بر ضدّ عثمان تبديل مى شود .

برخورد با آموزه هاى دين

نكته مهمّى كه گاه از ديد محقّقانْ پنهان مانده و شايان بسى توجّه است ، تغيير و دگرسانى در دين و تحريف و دستكارى احكام الهى از سوى عثمان است كه در روزهاى شورش ، در شعارها و سخنان مخالفان خليفه به روشنى ديده مى شود .
گشاده دستى هاىِ خليفه در بيت المال ، بخشش هاى بى حساب وى و نيز به كار گمارى هاى بى معيار و به دور از سياست از يك سو و تلاش مورّخانى كه به جاى نگاهبانى از ميراث تاريخى ، نگهبان شخصيّت هاى تاريخى بوده و چهره ها را پرداخته و بر ساخته اند ، از سوى ديگر ، نگذاشته تا اين بُعد از ناهنجارى هاى خليفه ـ كه شايد بيشترين نقش را در خيزش مردم داشته است ـ نمايان شود . نمونه هايى را مى آوريم .
روايت شده كه به زيد بن ارقم گفته شد : چرا عثمان را تكفير كرديد؟ گفت :
به خاطر سه چيز : اموال را تنها بازيچه اغنيا قرار داد و به ديگران نداد ؛ آن دسته از اصحاب پيامبر خدا را كه در راه دينْ هجرت كرده بودند ، در جايگاه كسانى قرار داد كه با خدا و پيامبرش جنگيده بودند ؛ و به غير كتاب خدا عمل كرد . ^۱
عمّار ياسر كه در حق مدارى ، شهره آفاق بود و در خيزش بر ضدّ عثمان نقش مؤثّرى داشت ، در هنگامه صفّين ، خطبه اى خواند و در ضمن آن ، براى ترغيب مردمان بر ضدّ معاويه گفت :
اِنهَضوا مَعي عِبادَ اللّهِ إلى قَومٍ يَطلُبونَ ـ فيما يَزعُمونَ ـ بِدَمِ الظّالِمِ لِنَفسِهِ ، الحاكِمِ