مى سازند . حضور جمع عظيمى از مسلمانان در مدينه و اعتراض صريح آنان به اعمال عثمان ، به جاى آن كه در وى و مشاورانش انگيزه تأمّلى در گذشته شود ، به بى توجّهى آنان و برخوردهاى ناشايست بيشتر و به دنبال آن ، به قتل عثمان مى انجامد .
با آنچه آمد ، مى توان دريافت كه گزارش هاى سيف بن عمر كه كوشيده است عوامل يادشده را يكسر ناديده بگيرد و حركت بر ضدّ عثمان را به فردى چون عبد اللّه بن سبا نسبت دهد ، تا چه اندازه از حقيقت و واقعيّت صادقِ تاريخ به دور است .
سيف بن عمر ، در منابع رجالى ، يكسر به «كذب» نسبت داده شده و «مطعون» است . از اين روى ، به گزارش هاى او هرگز وَقْعى نهاده نمى شود . بيفزاييم كه اگر او راستگوى نيز مى بود ، گزارش هاى وى نوعا به گونه اى هستند كه با روش تحقيق علمى در تاريخ ، نادرستى آنها خيلى زود آشكار مى شود . به علاوه ، نقش عبد اللّه بن سبا در آن گزارش ها ، كاملاً و به صورت واضحى افسانه اى و پندارگرايانه است (كه اين موضوع را در تحليل بعدى بررسى خواهيم نمود) .

3 . هم گامان فرصت طلب عثمان

برخى همراه و هم رأى عثمان اند ؛ امّا در اين حادثه ، نه ياور ، كه در هم شكننده او و تلاشگر بر ضدّ اويند (اگر چه به طور غير مستقيم) ؛ و اين از عبرت هاى شگفت تاريخ است .
معاويه را بايد شاخص اين گروه دانست ؛ يعنى به واقع ، معاويه و حزب او چنين اند . حقيقتْ اين است كه او در قتل عثمان ، دستى تأثيرگذار دارد . معاويه به راحتى مى تواند گروهى را براى حفاظت از خليفه از شام گسيل بدارد و يا براى نبرد با مخالفان ، كسانى را بفرستد ؛ ولى چنين نمى كند . حتّى آن گاه كه عثمان از وى يارى مى طلبد ، به تنهايى به مدينه مى آيد . عثمان هم قصد او را از آمدن ، در مى يابد و به او مى گويد :
تو مى خواهى كه من كشته شوم و سپس بگويى : من ولىّ خونم! ^۱
چون عثمان ، نامه مى نويسد كه معاويه به يارى او بشتابد و در اين كار شتاب كند ، معاويه با امروز و فردا كردن ، عملاً فرصت جلوگيرى از كشته شدن خليفه را بر باد مى دهد . به اين متن تاريخى بنگريم :
چون نامه به معاويه رسيد ، منتظر ماند و از آن جا كه اجتماع اصحاب پيامبر خدا را [ بر مخالفت با عثمان ]مى دانست ، اظهار مخالفت با آنان را ناپسند داشت . ^۲
بدين سان مى توان گفت كه معاويه ، به طور غير مستقيم در قتل عثمانْ دست دارد ؛ دستى تأثيرگذار كه على عليه السلام نيز بدان اشاره مى كند .
به هر حال ، چنين مى شود كه جريان هاى سرچشمه گرفته از چهار نقطه مهمّ سرزمين هاى خلافت اسلامى ، به هم مى پيوندند و شورش بر ضدّ عثمان را فراگير