در اين تحليل ، در انديشه بازكاوى تمام نقل ها و گزارش ها درباره عبد اللّه بن سبا و چگونگى شخصيّت او نيستيم . تنها بر آنيم تا با نيم نگاهى به شخصيّت او ، نقش وى را در خيزش بر ضدّ عثمان نفى كنيم و بگوييم كه گزارش مربوط به آن ، به لحاظ سند و نيز محتوا ، شايستگى استناد ندارد .
طبرى به نقل از سَرى و او از شعيب و او از سيف بن عمر گزارش مى كند كه :
عبد اللّه بن سبا ، مردى يهودى و اهل صنعا بود و مادرش زنى سياه . در زمان عثمان ، مسلمان شد و سپس در شهرهاى مسلمانان مى چرخيد و آنان را گم راه مى نمود و از حجاز آغاز كرد و سپس به بصره و كوفه و شام و مصر رفت . ^۱
بر اساس اين گزارش ، ابن سبا يهودى زاده اى است كه به آهنگ گم راهى آفرينى در جامعه اسلامى ، مسلمان شد و سپس در شهرها و آبادى ها راه مى سپرد تا خواسته خويش را بگسترد .
نوعِ نقل طبرى ، به قصّه اى ساختگى مانندتر است تا گزارشى تاريخى ؛ چرا كه تازه مسلمانى كه از فرهنگى ديگر به حوزه فرهنگ اسلامى وارد شده است ، با شرايط سفر آن روز ، چگونه اين همه شهر را در نورديده و چه سان سخن مى گفته كه توان گم راهى آفرينى نيز داشته است؟!
گزارش ها درباره وى بسيار است . در مجموع ، كارهايى كه به عبد اللّه بن سبا نسبت داده اند ، عبارت اند از :
1 . طرح موضوع وصى بودن على عليه السلام و غصب خلافت به وسيله عثمان ؛
2 . تأثيرگذارى بر اصحاب بزرگ پيامبر خدا همچون : ابو ذر ، عمّار و نيز چهره هاى برجسته اى چون : مالك اَشتر و محمّد بن ابى بكر ؛

عبد اللّه بن سبا ، چهره اى مرموز

در منابع و متون تاريخ اسلام ، از شخصى به نام عبد اللّه بن سبا (/ سبأ) ياد شده است . گزارش هاى متفاوت و گاه متضاد درباره چگونگى شخصيّت او و تأثير او در حوادث و جايگاه فكرى و نيز پايگاه اجتماعى و سياسى او ، چهره او را در هاله اى از ابهام فرو برده است .
برخى از پژوهشيان ^۱ بر پايه برخى گزارش ها تأثير او را در حوادث صدر اسلام ، بسى شگرف دانسته اند و گاه از سَرِ بى تأمّلى ، نگرشى خاص را در فرهنگ اسلامى بدو نسبت داده اند و حوادثى چون خيزش بر ضدّ عثمان را از جمله كارهاى او تلقّى كرده اند .
از سوى ديگر ، متفكّرانى نيز وجود دارند كه نه تنها بدين سان در او ننگريسته اند ، بلكه وجود چهره اى با اين عنوان را يكسر زير سؤال برده و وجود او را افسانه اى تلقّى كرده اند ^۲ و يا دست كم در وجود او ترديد نموده اند . ^۳