مى آيد ، بى گمانْ كذب محض است .
8 . رهبرى عبد اللّه بن سبا در جريان قتل عثمان و نيز اثرپذيرى صحابيان و ديگر مسلمانان از او ، كذب محض است و چنانچه مورّخان معتبر نيز آن را گزارش مى كردند ، توجّه به واقعيّت جامعه اسلامى آن روز و شخصيّت هاى برجسته صحابى ، در استوارى آن گزارش ها ترديد ايجاد مى كرد .
9 . گفتيم كه سيف بن عمر ، بر اساس گزارش رجاليان ، مطعون و دروغپرداز است . اكنون مى افزاييم كه اگر سيف ، چهره اى مقبول نيز مى داشت ، اين گزارش ها به لحاظ نقد محتوايى ، پذيرفتنى نبودند . طرح جريان ها در اين گزارش ها به حدّى خام و نسنجيده است كه هيچ مورّخ و حتّى انسان معمولى اى نيز نمى تواند آنها را بپذيرد .
نكته ديگر اين كه اين گزارش ها ، از وى چهره اى برجسته و تأثيرگذار ساخته اند ؛ امّا گاه رفتارهاى وى را به گونه اى رقم زده اند كه انسان معمولى نيز آن چنان نمى كند ، تا چه رسد به يك چهره با شعور سياسى و برجسته!
10 . به هر حال ، به نظر مى رسد كه دو ديدگاه كاملاً متضاد در دو سوى افراط و تفريط ، پذيرفتنى نيستند ؛ يعنى نه نقش آفرينى شگفت عبد اللّه بن سبا پذيرفتنى است و نه موهوم بودن او . او فردى است معمولى و شايد با ديدگاهى غلوآميز .
يادآورى مى كنيم كه علّامه عسكرى به وجود اين نقل ها توجّه داشته است ؛ چرا كه اين نقل ها را مطرح و درباره آنها بحث كرده و سپس به نااستوارى آنها رسيده است . اكنون ، مجال مناقشه در آن بحث ها نيست . به پندار ما ، دلالت نقل ها بر وجود «ابن سبا» حتمى است ؛ امّا تنها در همين حد ، يعنى در حدّ يك شهروند عادى ، همانند ديگر كسانى كه در جامعه اسلامى زندگى مى كرده اند .

و الفرق ، نوبختى (م 310 ق) در كتاب فرق الشيعة ، على بن اسماعيل (م 330 ق) در كتاب مقالات الإسلاميّين ، ابو الحسن مَلَطى (م 377 ق) در كتاب التنبيه و الردّ و عبد القادر بغدادى (م 429 ق) در كتاب الفَرق بين الفِرَق نيز از عبد اللّه بن سبا و يا سبائيه ياد كرده اند . ^۱
اين نقل ها با تمام گوناگونى ها و مراتب مختلف اعتبارشان ، يك نكته را به روشنى نشان مى دهند و آن ، اين است كه عنوان هاى «عبد اللّه بن سبا ( / سبأ)» و «سبائيه (/سبأيّه)» ويژه گزارش هاى طبرى و سيف بن عمر نيستند .

گزيده سخن ، آن كه :

1 . با توجّه به منابع موجود ، در ميان اصحاب امام على عليه السلام فردى به نام عبد اللّه بن سبا بوده است .
2 . او به احتمال فراوان ، فردى «غالى» بوده است .
3 . وى پيروانى داشته كه پس از وى نيز از عقيده خود دست نكشيده اند .
4 . هيچ گزارش مقبولى درباره رويارويى او با عثمان و برانگيختن مردم بر ضدّ خليفه از سوى وى ، در دست نيست و گزارش ها ، يكسر به سيف بن عمرِ دروغ پرداز ، منتهى مى شوند .
5 . سيف بن عمر ، چهره اى دروغ پرداز ، افسانه ساز و غير معتمد است و منابع علم رجال ، به صراحت ، او را «كذّاب» دانسته اند .
6 . هيچ يك از گزارشگران حوادث سال هاى 30 تا 36 هجرى ، از گروه سبائيان نام نبرده اند .
7 . نقش افسانه اى عبد اللّه بن سبا ، كه از گزارش هاى سيف بن عمر به دست