چيز بايد دانسته شود كه على عليه السلام ، حكومت را براى احقاق حقْ پذيرفته بود ، و سياست را به عنوان ابزار حكومت ، بر مبناى حقوق انسانى و برآوردن نيازهاى واقعى انسان ، قبول كرده بود .
اگر از اين زاويه بنگريم و با اين ملاكْ حكومت و حاكميت او را ارزيابى كنيم ، خواهيم ديد كه آنچه امامْ بدان دست يازيده ، دقيقا در جهت اهداف بلند او ، و استوار و به سامان بوده است .
اما كسانى كه از اين زاويه نگاه نمى كنند ، موضع امام را در شوراى شش نفرى عمر براى تعيين خليفه نمى پذيرند و تأكيد بر عزل معاويه را در آغاز حكومت و در هنگامه اى كه هنوز پايه هاى حاكميت او استوار نشده بود ، از شيوه هاى سياست مدارانه ، به دور مى دانند و مى گويند كه على عليه السلام ، رزم آورى دلير و بى باك بود ؛ امّا سياست مدارى حكومتگر ، نه!
مى گويند اگر على عليه السلام ، مرد سياست بود ، چرا هنگامى كه عبدالرحمان در شوراى شش نفرى كه عمر براى تعيين خليفه پس از خود تشكيل داده بود ، به او پيشنهاد كرد كه با وى بيعت كند ، مشروط به آن كه به سيره ابوبكر و عمر عمل كند ، شرط او را نپذيرفت؟! سياست مدارانه آن بود كه مى پذيرفت و پس از استوار سازى پايه هاىِ حكومت ، به شيوه خودْ عمل مى كرد و به راه خود مى رفت . مگر عثمان كه شرط را پذيرفت ، به شيوه آنها رفت؟!
اگر امام با سياستْ عمل مى كرد ، نبايد در آغاز حكومت ، با عناصر مخالف ، بويژه طلحه و زبير كه چهره هاى موجّهى بودند ، و معاويه كه در شامْ سلطه و نفوذ داشت ، بدان سان برخورد مى كرد . بايد موقّتا مى ساخت و خواسته هاى آنان را تأمين كرد و پس از استقرار حكومت ، به قلع و قمع آنان مى پرداخت . اين گونه موضع گيرى ها و برخوردهاى سؤال انگيز ، در زندگى سياسى على عليه السلام ، كم نيست .

(3)

دفاع كلّى از سياست مدارى امام على

على عليه السلام با خواست عمومى و اصرار مردم ، زمام خلافت را به دست گرفت و در روز 21 رمضان سال چهلم هجرى ، با شهادت آن بزرگوار ، طومار خلافت او درهم پيچيده شد . مردم 25 سال با حاكميتِ سه خليفه ، خو گرفته بودند كه به روزگار خلافت آنان ، سياست هايى معمول شده بود و شيوه هايى در حكومت بر مردمْ روا شده بود كه امام ، بسيارى از آن سياست ها را استوار نمى دانست ؛ و سختى تغيير خُلق و خوى مردم را در حدّ «بازگرداندن آب بر جوى» مى دانست ، كه بسى مشكل بود و گاه در مواردى محال . بدين سان ، با نهايت احتياط و حزم انديشى و پس از تن زدن فراوان از پذيرش ـ تا چنان نپندارند كه او را در حكومتْ طمعى است ـ ، خلافت را پذيرفت . امّا از همان آغاز ، هم برنامه هاى آينده را به صراحت گفت ، و هم دشوارى هاى راه را برشمرد .
بخش هايى از سياست امام على عليه السلام و برخى از مواضع سياسى آن بزرگوار ، از ديربازْ زمينه گفتگوهايى را به وجود آورده است و باعث نقدها و انتقادهايى شده است . چگونگى نگاه به سياست و حكومت ، زمينه بسيارى از اين نقدها و انتقادهاست . آنان كه سياست را ابزار قدرت مى انگارند و از موقعِ حكومت ، سلطه بر مردم را هدف گرفته اند ، برخى از مواضع سياسى امام را بر نتابيده اند . پيش از هر