1.اين نام در بيشتر منابع با تشديد سين آمده و ابن حجر در الإصابة (ج ۶ ص ۱۹۱ الرقم ۸۳۰۸) ، تصريح كرده است كه : «المحسّن با تشديد سين مهمله است» ؛ امّا در تهذيب الكمال و أنساب الأشراف و تاريخ الطبرى ، بدون تشديد آمده است . گفتنى است، سين در حالت غير مشدّد ، مكسور خوانده شده (به صورت : محسِن) ؛ ولى در حالت مشدّد ، به حركت آن تصريح نشده است كه با توجّه به كاربرد آن در قافيه اشعار كهن و نام هاى مشابه در فرهنگ اسلامى ، مفتوح بودن آن ، صحيح تر به نظر مى رسد . (م)

2.برخى منابع ، نام او را «محمّد اصغر» گفته اند و يك مصدر ، «عبد اللّه » .

3.برخى منابع ، او را از سپاهيان مصعب بن زبير مى دانند كه در جنگ با مختار كشته شد .

4.يعنى كنيزى كه از صاحبش فرزند آورد .

5.أنساب الأشراف ، نام او را «ورقاء» مى داند .

6.با وجود دعوت امام حسين عليه السلام از او به كربلا نيامد و دير زمانى زيست و با عبداللّه بن زبير و حَجّاج ، بيعت كرد .

7.در كتاب نسب قريش ، او را «امّ الحسين» ناميده اند .

8.از متن المجدى فهميده مى شود كه عقيل ، دو پسر به نام عبد اللّه داشته است كه برادر بزرگ تر ، همسر ميمونه و برادر كوچك تر ، همسر نفيسه بوده است .

9.آمده است كه كنيه اش «امّ جعفر» بود .

10.در أنساب الاشراف آمده : كثير بن عبّاس با او پس از خواهرش يا پيش از او ازدواج كرد .

1.الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ .

2.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ .

3.تهذيب الكمال : ج ۲۰ ص ۴۷۹ الرقم ۴۰۸۹ .

4.ضبط هذا الاسم في أكثر المصادر بالتشديد،وصرّح ابن حجر في الإصابة: «المحسّن ـ بتشديد السين المهملة»،ولكن جاء في تهذيب الكمال وأنساب الأشراف وتاريخ الطبري بدون التشديد.

5.تهذيب الكمال : ج ۲۰ ص ۴۷۹ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۱ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۳ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص۴۴۰، اُسد الغابة : ج۵ ص۷۰ الرقم ۴۶۹۵ ، الإصابة : ج۶ ص ۱۹۱ الرقم ۸۳۰۸؛ الإرشاد : ج۱ ص ۳۵۵ ، تاريخ اليعقوبي : ج ۲ ص ۲۱۳.

6.تلخيص الشافي : ج ۳ ص ۱۵۶ ، معاني الأخبار : ص ۲۰۶ ، دلائل الإمامة : ص ۱۳۴ ح ۴۳ ، الاختصاص : ص ۱۸۵ ، الاحتجاج : ج ۱ ص ۲۱۲ ح ۳۸ ، إثبات الوصيّة : ص ۱۵۵ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۳۵۸ ؛ البدء والتاريخ : ص ۵ الرقم ۲۰ وراجع كتاب «مأساة الزهراء» : ج ۲ ص ۱۱۱ ـ ۱۴۷ .

7.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۱۹ ، الطبقة الخامسة من الصحابة : ج ۱ ص ۴۷۶ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ وفيه «اُمّه اُمّ ولد» نقلاً عن الواقدي «واُمّه أسماء بنت عميس» نقلاً عن هشام بن محمّد ، و ص ۴۶۸ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۰ وص ۵۸۱ وفيهما «وقد شكّ قتله» ، مقتل الحسين للخوارزمي : ج ۲ ص ۲۸ وفيه «اسمه عبد اللّه » ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۱ وفيه «لم يعرف اسمه» ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ ، الاختصاص : ص ۸۲ ، تاج المواليد : ص ۹۵ ، العمدة : ص ۳۰ وفي الثلاثة الأخيرة «اسمه محمّد الأصغر» .

8.تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۰ ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ وج ۲ ص ۱۲۵ ، تاج المواليد : ص ۹۵ ، العمدة : ص ۳۰ . اعتبرته بعض المصادر من أفراد جيش مصعب بن الزبير ، وقد قُتل في حربه ضدّ المختار (الطبقات الكبرى : ج ۵ ص ۱۱۸ و ج ۳ ص ۱۹ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۲ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۰) .

9.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، الطبقة الخامسة من الصحابة : ج ۱ ص ۴۷۶ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ وفيه «اُمّه اُمّ ولد» نقلاً عن الواقدي «واُمّه أسماء بنت عميس» نقلاً عن هشام بن محمّد ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۰ ص ۵۸۱ وفيها «محمّد» ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۳ وفيه «اُمّه ورقاء اُمّ ولد» ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۰ ، الاختصاص : ص ۸۲ وفيه «محمّد» ، الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۵ ، تاج المواليد : ص ۹۵ ، العمدة : ص ۳۰ وفي الثلاثة الأخيرة «محمّد الأصغر ، المكنّى أبا بكر ، اُمّه ليلى ، قتل بالطفّ» ويتّحد مع أبي بكر .

10.إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۶ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص۳۰۵؛ تهذيب الكمال : ج۲۰ ص۴۷۹ ، نسب قريش : ص۴۴.

11.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۳ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ .

12.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ .

13.على الرغم من دعوة الإمام الحسين عليه السلام إيّاه ، إلّا أنّه لم يشهد واقعة كربلاء ، وعاش دهرا طويلاً ، وبايع عبد اللّه بن الزبير والحجّاج . (سرّ السلسلة العلويّة : ص ۹۶ و ۹۷ ، عمدة الطالب : ص ۳۶۲) .

14.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۳ ، المعارف لابن قتيبة: ص۲۰۴، نسب قريش:ص۴۵، المحبّر: ص۵۶؛ إعلام الورى: ج۱ ص۳۹۷ .

15.نسب قريش : ص ۴۵ ؛ إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ .

16.تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۴۶۹ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۵۸۲ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۸ ، الفتوح : ج ۵ ص ۱۱۰ ، مقتل الحسين للخوارزمي : ج ۲ ص ۲۶ ؛ الإرشاد : ج ۲ ص ۱۰۷ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۴ ص ۱۰۵ ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ ، شرح الأخبار : ج ۳ ص ۱۹۵ .

17.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ ، مروج الذهب : ج ۳ ص ۷۳ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۱۱ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، نسب قريش : ص ۴۵ وفيهما «اُمّ الحسين» بدل «اُمّ الحسن» ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ .

18.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ وراجع المعارف لابن قتيبة : ص ۲۱۱ ونسب قريش : ص ۴۵ والمحبّر : ص ۵۶ .

19.شرح الأخبار : ج ۳ ص ۱۹۸ .

20.نسب قريش : ص ۴۵ ، المحبّر : ص ۵۶ ؛ إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ .

21.تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۴۶۹ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۵۸۲ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۷ ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج ۴ ص ۱۰۶ .

22.الطبقات الكبرى : ج ۸ ص ۴۶۵ ، نسب قريش : ص ۴۶ ، المحبّر : ص ۵۶ ؛ المجدي : ص ۱۸ وفيه «أبو سعيد بن عقيل» ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۳۰۵ وفيه «محمّد بن عقيل» .

23.تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۴۶۹ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۵۸۲ ، المحبّر : ص ۴۹۱ ، مقاتل الطالبيّين : ص ۹۸ .

24.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۱۱ ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ .

25.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۰۴ ، نسب قريش : ص ۴۵ ؛ المجدي : ص ۱۸ .

26.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۰۵ ، نسب قريش : ص ۴۵ ، المحبّر : ص ۵۶ ؛ المجدي : ص ۱۸ وفيه «عبد اللّه الأكبر بن عقيل» ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۳۰۵ وفيه «عقيل بن عبد اللّه بن عقيل» .

27.نسب قريش : ص ۴۵ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ وفيه «إنّ زوجها تمام بن العبّاس» ؛ المجدي : ص ۱۸ وفيه «عبد اللّه بن عقيل الأصغر» ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۷ .

28.أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۰۵ ، نسب قريش : ص ۴۵ ، المحبّر : ص ۵۷ .

29.نسب قريش : ص ۴۶ ، المحبّر : ص ۵۷ ؛ المجدي : ص ۱۸ وفيه «الصليب» بدل «الصلت» ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۸ .

30.المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۳۰۵ .

31.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۴ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۱ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۱۱ ، مروج الذهب : ج ۳ ص ۷۳ ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ وليس في الثلاثة الأخيرة «الكبرى» .

32.نسب قريش : ص ۴۵ ، المحبّر : ص ۵۶ ؛ المجدي : ص ۱۸ ، المناقب لابن شهر آشوب : ج ۳ ص ۳۰۵ .

33.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۱ ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۵ وزاد فيه «المكنّاة اُمّ جعفر» ، المناقب للكوفي : ج ۲ ص ۵۰ ح ۵۳۷ ـ ۵۴۰ .

34.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، الكامل في التاريخ : ج ۲ ص ۴۴۱ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ ، المعارف لابن قتيبة: ص ۲۱۱ ، صفة الصفوة : ج ۱ ص ۱۳۱ ؛ الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۵ ، المناقب للكوفي : ص ۵۰۲ ح ۵۳۷ ـ ۵۴۰ .

35.الإرشاد : ج ۱ ص ۳۵۴ ، إعلام الورى : ج ۱ ص ۳۹۶ .

36.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ وفيه «تزوّجها كثير بن العبّاس قبل اُختها أو بعدها» ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، صفة الصفوة : ج ۱ ص ۱۳۱ ؛ المناقب للكوفي : ج ۲ ص ۵۰ .

37.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۴ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، صفة الصفوة : ج ۱ ص ۱۳۱ ؛ المناقب للكوفي : ج ۲ ص ۵۰ ح ۵۳۷ ـ ۵۴۰ .

38.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ، المعارف لابن قتيبة : ص ۲۱۱ ؛ المناقب للكوفي : ج ۲ ص ۵۰ ح ۵۳۷ ـ ۵۴۰ .

39.الطبقات الكبرى : ج ۳ ص ۲۰ ، أنساب الأشراف : ج ۲ ص ۴۱۵ ، تاريخ الطبري : ج ۵ ص ۱۵۵ ؛ المناقب للكوفي : ج ۲ ص ۵۰ ح ۵۳۷ ـ ۵۴۰ .