زنده یاد حجة الاسلام و المسلمین علی دوانی
از بخشهای پایگاه کنگره بینالمللی کلینی(ره)، مطالبی است که درباره ثقة الاسلام کلینی و کتاب مشهورشان، «کافی» درج گردیده است.
آنچه از نظرتان میگذرد، مقالهای است از شادروان حجة الاسلام والمسلمین علی دوانی که از این پایگاه برگرفته شده است.
مشهورترین دانشمند فقیه و محدّث نامى شیعه، در نیمه اول سده چهارم هجرى، ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب بن اسحاق كلینى رازى، معروف به «كلینى» یا «شیخ كلینى» است. كلینى، اصالتاً ایرانى و از روستاى «كلین» واقع در 38 كیلومترى شهر رى و ناحیه جنوب غربى جاده قم ـ تهران، نزدیک حسنآباد كنونى است. به همین جهت، او را به لقب «رازى»، منسوب به «رى» هم مىخوانند.
یاقوت حموى، جغرافىدان نامى (م 626 ق)، مىنویسد: «استخرى (زنده در 340 ق) گفته است كه رى، از اصفهان، بزرگتر است و در مشرق، بعد از بغداد، شهرى آبادتر از آن نیست؛ هر چند نیشابور از حیث وسعت، بزرگتر از آن است. رى، در طول و عرض، یک فرسخ و نیم است و داراى روستاهایى است كه هر كدام از یک شهر، بزرگتر است».
بارى، رى و روستاهاى آن، از روزگاران نخستین، جزو مراكز شیعه نشین بوده است؛ هر چند بیشتر مردم رى را سنیان حنفى و شافعى تشكیل مىدادهاند. آرامگاه پدر كلینى، یعنى یعقوب بن اسحاق ـ كه از بزرگان شیعیان آن روز بوده ـ هم اكنون در قریه «كلین» بوده و زیارتگاه مردم آن سامان است.
عُلانِ رازى (دایى كلینى) و جمعى دیگر از فقها و محدثان شیعه، همچون محمّد بن عصام (شاگرد كلینى) هم از آن قریه بودهاند.
موقعیت كلینى در جهان اسلام
ثقة الاسلام كلینى در عصر امام حسن عسكرى(ع) متولد شد، و با چهار سفیر و نماینده خاص امام زمان(عج) كه در طول غیبت كوتاه آن حضرت، رابط بین شیعیان و امام زمان(عج) بودند، همعصر بود. با اینكه آن چهار تن، از فقها و محدثان بزرگ شیعه بودند و شیعیان آنها را به جلالت قدر مىشناختند، ولى كلینى، مشهورترین شخصیت عالى مقامى بود كه در آن زمان، میان شیعه و سنى با احترام مىزیست و به صورت آشكار به ترویج مذهب حق و نشر معارف و فضایل اهلبیت(ع) همت مىگماشت.
عموم طبقات، او را به راستى گفتار و درستى كردار و احاطه كامل بر احادیث و اخبار مىستودند؛ به طورى كه نوشتهاند شیعه و سنى در اخذ فتوا به وى مراجعه مىكردند و در این خصوص، مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین جهت ملقب به ثقة الاسلام گشت و او نخستین دانشمند اسلامى است كه به این لقب خوانده شده و حقاً شایسته این لقب بزرگ هم بود.
كلینى، در امانت و عدالت، تقوا و فضیلت، حفظ و ضبط احادیث ـ كه همه از شرایط یک فرد محدّث موثّق جامع الشرایط بوده است ـ مانند نداشت. به گفته علاّمه محمّد تقى مجلسى: وى، در میان تمام دانشمندان ما و آنها كه از او روایت كردهاند، همچنین در نظم و ترتیب كتابش «الكافى» بىنظیر بوده، و این مزایا دلیل است كه وى از جانب خداوند متعال تأییدات خاصى داشته است.
کلینی در نظر دانشمندان شیعه
شیخ الطائفه محمّد بن حسن طوسى، پیشواى فقهاى شیعه (م 460 ق)، در كتاب گرانقدرش «الرجال»، باب «كسانى كه از ائمه روایت نكردهاند»، مىنویسد: «ابوجعفر محمّد بن یعقوب كلینى، دانشمندى جلیلالقدر و عالم به اخبار و احادیث بود. او داراى تصنیفاتى است كه در كتاب «الكافى» تدوین شده است. در ماه شعبان سال 329 ق، وفات یافت، و در محله باب الكوفه مدفون گردید. ما كتابهاى او را در «الفهرست» آوردهایم».
و در «الفهرست»، تمام كتابهاى «الكافى» و چند كتاب دیگر كلینى را ـ كه خواهیم شناخت ـ نام مىبرد، سپس طرق روایات خود را به آنها از استادانش شیخ مفید، حسین بن عبیداللّه غضائرى، سید مرتضى و احمد بن عبدون بازگو مىكند.
دانشمند گرانقدر رجالى، ابوالعباس احمد بن على بن عباس، معروف به «نجاشى» (م 450ق)، در كتاب نفیس و نامدارش «الرجال» ـ كه او را نامىترین دانشمند رجالى شیعه دانستهاند و «الرجال» خود را بعد از «الفهرست» و «الرجال» شیخ طوسى نگاشته است ـ از كلینى، دانشمند بلندآوازه ما، بدینگونه یاد مىكند: «ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق كلینى، علان كلینى رازى، دایى اوست. محمّد بن یعقوب كلینى، در زمان خود پیشواى علماى شیعه و چهره درخشان آنها در رى و موثقترین دانشمند شیعه در حدیث و ضبط آن بوده است. كتاب بزرگش به نام «الكافى» را در مدت بیست سال تصنیف كرده است».
سپس كتابهاى «الكافى» و دیگر تألیفات كلینى را با شرحى كه خواهیم نگاشت، ذكر مىكند.
پس از شیخ و نجاشى كه پیشواى علماى رجال و تراجم هستند، سایر دانشمندان بزرگ ما، هر جا به نام كلینى برخورد نموده یا از كتاب بزرگ و نامدارش «الكافى» نام بردهاند، از وى به عنوان موثقترین دانشمند شیعه در فهم، نقل، ضبط حدیث، حسن ترتیب و تنظیم كتابش «الكافى»، یاد كردهاند.
ابن شهرآشوب مازندرانى، علاّمه حلى و ابن داوود، طبق معمول، همان تعبیرات شیخ و نجاشى را در ستایش وى آوردهاند.
سید بن طاووس (م 664 ق)، مىنویسد: «وثاقت و امانت كلینى در نقل حدیث، مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست».
شیخ حسین بن عبدالصمد عاملى (پدر شیخ بهایى)، مىگوید: «محمّد بن یعقوب در عصر خود، استاد علماى زمان خویش و سرآمد آنها و موثقترین دانشمندان در نقل حدیث بود. او در نقد و بررسى حدیث، از همه كس آشناتر و بر همگان تقدم داشت».
ملاّ خلیل قزوینى، فقیه و محدث مشهور، در شرح فارسى «اصول الكافى»، مىنویسد: «دوست و دشمن به فضلش اعتراف كردهاند».
علاّمه مجلسى، در «مرآة العقول»، شرح «اصول الكافى» نوشته است: «كلینى، مورد قبول طوایف ایام و ممدوح خاص و عام بود».
میرزا عبداللّه اصفهانى، مشهور به افندى، دانشمند نامى و شاگرد علاّمه مجلسى، مىنویسد: «منظور از "ثقة الاسلام" در اغلب موارد (در كتب رجال)، ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق كلینى رازى، صاحب "الكافى" و غیره، یعنى شیخ اقدم و مسلم بین عامه، خاصه و مفتى هر دو فرقه است».
میرزا محمّد نیشابورى، محدّث اخبارى، مىنویسد: «ثقة الاسلام، قدوة الاعلام و بدر تمام، جامع سنن و آثار در حضور سفراى امام زمان(ع)، زندهكننده طریقه اهلبیت در رأس سده سوم هجرى...».
کلینی در نظر دانشمندان عامه
كلینى در نظر دانشمندان عامه، مخصوصاً نزد مورخان آنها كه بعد از او آمدهاند، بسیار بزرگ است. همه از وى تجلیل كرده و او را به عظمت و بزرگوارى ستودهاند.
ابن اثیر جزرى، در كتاب مشهور «جامع الأصول» مىنویسد: «ابوجعفر محمّد بن یعقوب رازى، از پیشوایان مذهب اهلبیت(ع)، دانشمندى بزرگ و فاضلى نامدار است».
سپس در حرف «ن» از كتاب «نبوت»، او را تجدیدكننده مذهب شیعه، در سده سوم هجرى دانسته است.
ابن اثیر، روایتى از پیغمبر(ص) نقل مىكند كه فرموده است: «خداوند، سر هر قرنى، شخصى را بر مىانگیزد كه دین او را زنده و نامدار بدارد».
آنگاه به گفتگو درباره این حدیث پرداخته و مىگوید: «از مجدّدین و احیاكنندگان مذهب شیعه، در آغاز سده اول هجرى، محمّد بن على باقر (امام پنجم) و در ابتداى سده دوم، على بن موسى الرضا، و بر رأس سده سوم، ابو جعفر محمّد بن یعقوب كلینى رازى بودهاند».
از نوشته ابن اثیر، به خوبى، مقام و موقعیت كلینى آشكار مىشود و مىرساند كه او در پایان سده سوم و آغاز قرن چهارم هجرى، بلندآوازهترین دانشمند شیعه بوده كه او را پس از دو امام، مجدد مذهب دانسته است.
برادر كوچکتر ابن اثیر، عز الدین على بن اثیر جزرى، نیز در آغاز حوادث سال 328ق، در كتاب «الكامل فى التاریخ»، كلینى را نخستین دانشمندى دانسته كه در آن سال چشم از جهان فروبسته است و مىنویسد: «محمّد بن یعقوب ابوجعفر كلینى، كه از پیشوایان شیعه و دانشمندان آنها بود، در این سال وفات یافت».
باید توجه داشت كه دانشمند و محقق معاصر، دكتر حسینعلى محفوظ، در مقدمه «الكافى»، ص 21، عبارت «جامع الأصول» را به اشتباه از على بن اثیر، در «الكامل» نقل كرده و تصور نموده كه صاحب «جامع الاصول» و «الكامل»، یک نفر بوده است.
فیروزآبادى، دانشمند لغتدان بزرگ (م 818 ق) در «القاموس المحیط» در لفظ «كلین»، از كلینى یاد كرده و او را از فقهاى شیعه دانسته است.
ابن حجر عسقلانى (م852 ق) در كتاب مشهورش «لسان المیزان»، كه شرح حال علماى عامه و گاهى خاصه را تا زمان خویش به اجمال و تفصیل آورده است، درباره دانشمند بزرگ ما مىنویسد: «محمّد بن اسحاق ابو جعفر كلینى رازى، در بغداد ساكن بود و در آنجا از محمّد بن احمد جبار و على بن ابراهیم بن عاصم و دیگران روایت مىكرد. كلینى، از فقهاى شیعه و كسى است كه بر وفق مذهب آنها، كتابهاى زیادى تصنیف كرده است».
و نیز ابن حجر در كتاب دیگرش «التبصیر»، گفته است: «ابو جعفر محمّد بن یعقوب كلینى، از رؤساى دانشمندان شیعه است كه در زمان مقتدر (خلیفه عباسى) مىزیست».
جز اینان، سایر دانشمندان عامه نیز هرجا به نام كلینى رسیدهاند، از وى به عنوان دانشمندى بزرگ و فقیهى نامدار و یكى از پیشوایان پیشین شیعه یاد كردهاند.
استادان کلینی
ثقة الاسلام كلینى در رى، قم، بغداد، كوفه و دیگر نقاط دور و نزدیک ممالک اسلامى ـ كه امروز براى ما درست روشن نیست ـ در نیمه دوم سده سوم هجرى، دانشمندان بزرگ، فقها و محدّثان بسیارى را ملاقات كرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشهها چیده و بهرهها گرفته و از آنان به دریافت اجازات نایل شده است كه این اجازات نیز در آن زمانها از آن بزرگمردان به چنین رادمردى، بسیار باارزش بوده است. در كتب رجال و تراجم، بالغ بر چهل نفر از فقها و محدّثان را نام مىبرند كه از استادان و مشایخ اجازه وى به شمار رفتهاند و كلینى در نزد آنها شرایط شاگردى به جاى آورده است.
گذشته از چندتن از علماى عامه كه ابن حجر عسقلانى نام برده است، این عده از مفاخر فقها و محدّثان شیعه كه در جلد اول و دوم «مفاخر اسلام» شناختیم و از آنها به اجمال و تفصیل نام بردیم، از مشاهیر استادان ثقة الاسلام كلینى ـ این دانشمند پیشین شیعه ـ بودهاند:
احمد بن محمّد بن عیسى، احمد بن ادریس قمى (م306ق)، احمد بن محمّد بن سعید همدانى، معروف به ابن عقده (333ق)، احمد بن محمّد بن عاصم كوفى، احمد بن مهران، اسحاق بن یعقوب، حسن بن حنیف، حسن بن فضل بن یزید یمانى، حسین بن حسن حسینى اسود، حسین بن حسن هاشمى حسنى علوى، حسین بن على علوى، حسین بن محمّد بن عمران اشعرى قمى، حمید بن زیاد نینوایى (310ق)، داود بن كوره قمى، سعد بن عبداللّه بن جعفر حمیرى، على بن ابراهیم قمى (م 307ق)، على بن حسین سعدآبادى، على بن عبداللّه خدیجى اصغر، على بن محمّد بن ابراهیم بن ابان رازى (دایى وى، معروف به عُلانِ رازى)، على بن محمّد بن ابى قاسم بندار، عبداللّه بن احمد بن عبداللّه برقى(22)، على بن موسى بن جعفر كمیدانى، قاسم بن علاء، ابوالحسن محمّد بن عبداللّه اسدى كوفى (ساكن رى)، محمّد بن حسن صفار(290ق)، محمّد بن على بن معمر كوفى، محمّد بن یحیى عطار. جمعاً 35 نفر، و غیر اینان.
شاگردان کلینی
این عده از فقها و محدّثان بنام شیعه، كه مشاهیر علماى ما در نیمه اول و اواسط سده چهارم هجرى در ایران و عراق بوده اند و استادان بسیارى از علماى نامى نیمه دوم سده چهارم هستند، از جمله شاگردان كلینى (مؤلف «الكافى») به شمار مىروند.
احمد بن ابراهیم (معروف به ابن ابى رافع صیمرى)، احمد بن كاتب كوفى، احمد بن على بن سعید كوفى، احمد بن محمّد بن على كوفى، ابو غالب احمد بن محمّد زرارى (285 ـ 368ق)، جعفر بن محمّد بن قولویه قمى (368ق)، عبدالكریم بن عبداللّه بن نصر بزاز تنیسى، على بن احمد بن موسى دقان، محمّد بن ابراهیم نعمانى (معروف به ابن ابى زینب كه از شاگردان مخصوص و نزدیكان او بود و كتاب «الكافى» او را نسخه بردارى كرده است)، محمّد بن احمد صفوانى، مقیم بغداد ـ كه او نیز از شاگردان مخصوص او بود و كتاب «الكافى» را رونوشت كرده و از كلینى علم و ادب آموخته و به دریافت اجازه قرائت حدیث، نایل آمده است)، محمّد بن احمد سنانى زاهرى (مقیم رى)، ابوالفضل محمّد بن عبداللّه بن مطلب شیبانى، محمّد بن على ماجیلویه، محمّد بن محمّد بن عصام كلینى، هارون بن موسى تلعكبرى شیبانى (م 385ق). جمعاً پانزده نفر، و افرادى دیگر از قبیل بزرگان.
تألیفات كلینى
شیخ اجل طوسى، و نجاشى، دانشمند رجالى، جمعاً این كتابها را جزء تألیفات كلینى به شمار آوردهاند:
1. كتاب «الرجال»؛ 2.كتاب «الردّ على القرامطة»(23)؛ 3. كتاب «رسائل الائمّة(ع)»؛ 4. كتاب «تعبیر الرؤیاء»؛ 5. مجموعه شعر (مشتمل بر قصایدى كه شعرا در مناقب و فضایل اهلبیت عصمت و طهارت(ع) گفتهاند؛ 6. كتاب «الكافى» (كه جداگانه از آن یاد مىكنیم).
وفات و مرقد کلینی
ثقة الاسلام كلینى، این محدّث عظیم الشأن پیشین كه در دنیاى آن روز، چشم و چراغ شیعه و سند افتخار دانشمندان بغداد، اعم از خاصه و عامه بود، پس از آن همه رنج و كوشش و تألیف و تصنیف و رواج و رونق مكتب خردپسند اهلبیت عصمت و طهارت(ع)، سرانجام در سال 328 یا 329 ـ كه مصادف با مبدأ غیبت كبراى امام زمان(ع) بود ـ در همان شهر بغداد چشم از جهان فروبست و مرغ روح بلندپروازش به آشیان جنان پرواز كرد. آرامگاهش امروز در ناحیه شرقى نهر دجله، كنار جسر (پل) قدیم بغداد، معروف و زیارتگاه مسلمانان است. (تولّد كلینى، شناخته نشده است.)
شیخ طوسى در «الفهرست»، سال وفات كلینى را 328ق ضبط كرده، ولى نجاشى در «الرجال»، و خود شیخ نیز در «الرجال» ـ كه هر دو بعد از «الفهرست» تألیف شدهاند ـ تصریح كردهاند كه كلینى در سال 329ق وفات یافت. ما نیز این تاریخ را معتبر مىدانیم. در این سال، شیخ اجل ابوالحسن صیمرى ـ نایب چهارم امام زمان(عج) ـ نیز وفات یافت و با رحلت او، غیبت كبرى و طولانى آن حضرت آغاز شد و جامعه شیعه در وضع خاصى قرار گرفت. ولى وجود كتاب «الكافى»، همچون ستاره درخشانى، شبستان تاریک امید و آمال شیعیان را روشن ساخت، تا اینكه دانشمندان بعدى به تعمیم و توسعه كار كلینى و نورپاشى بیشتر آثار اهلبیت عصمت(ع) پرداختند.
*. این مقاله از كتاب «مفاخر اسلام» (ج 3، ص 40) گرفته شده و در پایگاه کنگره بینالمللی کلینی درج شده است. ضمناً پانوشتهای مقاله در دفتر نشریه موجود است.
| 
