الف - منابع قابل استناد

خوش‏بختانه منابع‏كهن متعدّد و قابل‏اتّكايى در دست اند كه به گزارش نهضت عاشورا پرداخته‏اند . اين منابع را مى‏توان به دو دسته : مستقل (منابعى كه ويژه گزارش‏دهى از نهضت عاشورا و حماسه‏سازان اين واقعه بى‏نظيرند) و مشتمل (منابعى كه تنها بخش‏ها يا فصل‏هايى از آنها ، در باره قيام امام حسين عليه السلام است) تقسيم نمود .
ما در اين جا ، مشهورترين (و شايد مهم‏ترين) منابع قابل استناد را ، به ترتيب تاريخى برمى شماريم . گفتنى است كه اين منابع ، از اعتبار يكسانى برخوردار نيستند ؛ امّا همه آنها قابليت ارجاع و استناد را دارند و به وسيله پژوهش‏هاى تاريخى روشمند ، قابل بررسى و پذيرش اند . فهرست اجمالى مشهورترين (يا مهم‏ترين) منابع قابل استناد ،^۱ به قرار زير است :
1. تَسميةُ مَن قُتلَ مع الحسين عليه السلام من وُلدِهِ و إخوَتِهِ و أهلِ بيتِهِ و شيعتِهِ ، اثر فُضَيل بن زبير اسدى كوفى ، از عالمان شيعى قرن دوم هجرى . اين اثر كم حجم ، نخستين منبع مستقلّ موجود^۲ در باره حماسه‏سازان عاشوراست .
2. كتاب الطبقات الكبير (الطبقات الكبرى) ، اثر بزرگ و پر مراجعه محمّد بن سعد بن منيع زُهْرى (م 230 ق) ، مشهور به «ابن سعد» .
3. الإمامة و السياسة ، نوشته ابو محمّد عبد اللَّه بن مسلم بن قُتَيبه دينَوَرى كوفى (213 - 276 ق) .
4. أنساب الأشراف ، نوشته احمد بن يحيى بَلاذُرى (م 279 ق) .
5. الأخبار الطِّوال ، نوشته ابو حنيفه احمد بن داوود دينَوَرى (م 282 يا 290 ق) .
6. تاريخ اليعقوبى ، نوشته ابن واضح احمد بن ابى يعقوب اسحاق (م 292 ق) .
7. تاريخ الاُمم و الملوك (تاريخ الطبرى) ، نوشته ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى (م 310 ق) .
8. الفُتوح ، نوشته ابو محمّد احمد بن اعثم كوفى (م حدود 314 ق) .
9. العِقد الفريد ، نوشته ابو عمر احمد بن محمّد اَندَلُسى (246 - 328 ق) ، مشهور به ابن عبدِ رَبّه .
10. مَقاتل الطالبيّين ، نوشته ابو الفرج على بن حسين اُمَوى اصفهانى (284 - 356 ق) .
11. المعجم الكبير ، نوشته ابو القاسم سليمان بن احمد بن ايّوب شامى طَبَرانى (260 - 360 ق) .
12. شرح الأخبار ، نوشته قاضى ابو حنيفه نعمان بن محمّد تميمى مغربى (م 363 ق) .
13. كامل الزيارات ، نوشته ابو القاسم جعفر بن محمّد بن قوُلويِه قمى (م 368 ق) ، معروف به ابن قولَوَيه .
14. الأمالى (أمالى الصدوق) ، نوشته محمّد بن على بن حسين بن بابويِه قمى (م 381 ق) ، مشهور به شيخ صدوق .
15. المستدرك على الصحيحين ، نوشته ابو عبد اللَّه محمّد بن عبد اللَّه شافعى (321 - 405 ق) ، مشهور به حاكم نيشابورى .
16. الإرشاد ، نوشته ابو عبد اللَّه محمّد بن محمّد بن نعمان بغدادى (336 - 413 ق) ، مشهور به شيخ مفيد .
17. فضل زيارة الحسين عليه السلام ، نوشته ابو عبد اللَّه محمّد بن على بن حسن بن عبد الرحمان علوى شجرى (367 - 445 ق) .
18. مصباح المتهجّد ، نوشته شيخ ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى (385 - 460 ق) ، معروف به شيخ الطائفه .
19. الأمالى الخَميسيّة ، نوشته ابو الحسين يحيى بن حسين بن اسماعيل شجرى (412 - 479 يا 499 ق) .
20. روضة الواعظين و بصيرة المتّعظين ، نوشته ابو على محمّد بن حسن بن على (م 508 ق) ، مشهور به فتّال و ابن فتّال نيشابورى .
21. إعلام الورى‏ بِأعلام الهدى‏ ، نوشته امين الإسلام فضل بن حسن طَبْرِسى (م 548 ق) ، مؤلّف تفسير گران‏سنگ و مشهور مجمع البيان .
22. مقتل الحسين عليه السلام ، نوشته ابو المؤيّد موفّق بن احمد بن ابى سعيد خوارزمى مكّى (م 568 ق) ، مشهور به اَخطَب خوارزم .
23. تاريخ مدينة دمشق ، نوشته ابو القاسم على بن حسن شافعى دمشقى (م 571 ق) ، مشهور به ابن عساكر .
24. الخرائج و الجرائح ، نوشته ابو الحسين سعيد بن عبد اللَّه بن حسين بن هبة اللَّه (م 573 ق) ، مشهور به قطب الدين راوندى .
25. مناقب آل أبى طالب ، نوشته ابو جعفر رشيد الدين محمّد بن على مازندرانى (م 588 ق) ، مشهور به ابن شهرآشوب .
26. المَزار الكبير ، نوشته ابو عبد اللَّه محمّد بن جعفر مشهدى (م 610 ق) .
27. الكامل فى التاريخ ، نوشته ابو الحسن عزّ الدين على بن محمّد شيبانى جَزَرى (م 630 ق) ، مشهور به ابن اثير .
28. مُثير الأحزان و مُنير سُبل الأشجان ، نوشته نجم الدين جعفر بن محمّد حِلّى (م 645 ق) مشهور به ابن نُما .
29. تذكرة الخواصّ من الاُمّة بذكر خصائص الأئمّة عليهم السلام ، نوشته ابو المظفّر يوسف بن قِزُغْلى بن عبد اللَّه (581 - 654 ق) ، مشهور به سبط ابن جوزى - كه نوه ابن جوزى ابو الفرج عبد الرحمن بن على است - .
30. المَلهوف على قَتلى‏ الطُّفوف ، نوشته سيّد رضى الدين على بن موسى بن جعفر حلّى (م 664 ق) ، مشهور به سيّد ابن طاووس .^۳
31. كشف الغُمّة فى معرفة الأئمّة ، نوشته ابو الحسن على بن عيسى بن ابى الفتح اِربِلى (م 692 ق) .
32. سِيَرُ أعلام النبلاء ، نوشته شمس الدين محمّد بن احمد بن عثمان ذهبى (م 748 ق) .
33. البداية و النهاية ، نوشته ابو الفداء اسماعيل بن عمر بن كثير (701 - 774 ق) ، معروف به ابن كثير دمشقى .